احيای عقلانيت يونانی در غرب

بررسی تطبيقی عقلانيت در اسلام و غرب ـ بخش هشتم

نوشتهء توبی هاف
مترجم : عبدی کلانتری

اگر شکل گيری و تطور جنبه های محوری فرهنگ را در تمدن اسلامی [از قرن هشتم تا دوازدهم ميلادي] در نظر بگيريم و از اين زاويه به اروپای قرن يازدهم بنگريم، اروپا در مقايسه با تمدن عربی و اسلامی همان اندازه نوپا، جوان، و کم تجربه بود که ايالات متحده در مقايسه با اروپای قرن هجدهم (سال ۱۷۷۶). با آنکه در قرن يازدهم اروپا دارای سنت دينی هزارساله ای بود، اما بخش عمدهء ميراث رومی خود را از دست داده بود، به ويژه سنت حقوق روم و قسمت بزرگی از ميراث يونانی اش را، و در نتيجه قادر نشده بود خارج از جريان مسيحی، سنت های روشنفکری مستقل برپا دارد.

جای تعجب نيست که مترجمان اروپايی و ديگر اهل علم ــ کسانی چون آده لار اهل باث (Adelard of Bath) (طی سالهای ۱۱۱۶-۴۲)، جرارد اهل کريمونا (Gerard of Cremona) (حوالی سالهای ۱۱۱۴-۸۷)، و مايکل سکات (Michael Scot) (۱۲۱۷-۳۵) ــ در آغاز رويارويی با ميراث خاورميانه و به طور اخص مواجهه با دستاوردهای اسپانيا، به سرعت هوادار و مـُبلـّغ ِ حکمت «استادان عرب» (۳۵) خود شدند.

در ميان متخصصان قرون وسطا از ديرزمان پذيرفته شده که احيای ميراث حقوقی رومی، همراه با انتقال سنت مفقود شدهء يونانی، از طريق ارتباطات جديد با فرهنگ عربی و اسلامی در قرن دوازدهم ميلادی باعث پيدايش رنسانس يا نوزايی فرهنگی در اروپا شد. اين شکوفايی تازهء انرژی و خلاقيت بر همهء حوزه های فکری تأثير گذاشت؛ تأثير آن در حقوق، فلسفه، تئولوژی (الاهيات)، و تحقيقات علمی بارز بود. اين تأثير گسترده را همچنين می شد در تأسيس دانشکده ها و دانشگاهها و گسترش شهرک ها و شهرهای نوين مشاهده کرد(۳۶).

در حقيقت، حس تازه ای از بهروزی و رفاه که خود ناشی از توسعهء سريع اقتصادی بود پشتوانه ای شد برای اين شکوفايی و رونق ِ ذهنيت خلاق در اروپا. می توان ادعا کرد که همين روحيهء توانمندی و فاعليت انسانی بود که فرق اصلی و وجه تمايز متفکران اروپايی را با انديشمندان خاورميانه در اين عصر رقم می زد.

اين رويکرد به ويژه به طرز برجسته ای در ميان سرآمدان مسيحی آشکار شد؛ يعنی هم در نوشته های متشرعان (طلبه ها و بنيانگذاران حقوقی کليسا) و هم در آثار پيروان کليسای روم و کاتوليک ها (طلبه ها و پيروان قوانين متحول شدهء رومي)؛ و همچنين در ميان تئولوگ هايی که گرايش فلسفی داشتند مانند پيتر آبه لارد، ويليام اهل کونچز، تی يری اهل شارتر، و بسياری ديگر. اين تمايل، در روحيهء سرزندهء جديدی معطوف به عقل نمايان بود که نشانه های عقلانيت و يک نظم طراحی شده را در همهء حيطه ها [ی واقعيت] مشاهده می کرد. مهم ترين منبع اين گرايش عقل گرا اثری از افلاطون به نام «تيمائوس» بود، يعنی تنها اثر از افلاطون و يونانيان که پس از سقوط امپراتوری روم و قطع آموزش رسمی، هنوز برجا مانده بود.

[بخش بعدی ـ اينجا کليک کنيد.]

پانوشته ها

۳۵- برای گزارش کلی اين پروسهء انتقال فرهنگی نگاه کنيد به فصل نهم کتاب چارلز هاسکينز، در اينجا:
Charles Haskins, The Renaissance of the Twelfth Century (New York: Meridian, 1957 [1927]), chap. 9.

ــ همينطور نگاه کنيد به مقالهء تازه تر ديويد سی ليندبرگ، در اينجا:
David C. Linberg, "The Transmission of Greek and Arabic Learning to the West."

مقالهء بالا در صص ۵۲-۹۰ کتاب ديويد ليندبرگ (ويراستار) آمده در اينجا:

David C. Linberg, ed., Science in the Middle Ages (Chicago: University of Chicago Press, 1978), pp. 52-90.

۳۶- کتاب هسکينز ذکر شده در پانوشت ۳۵. و در ميان کتابهای بسيار در اين زمينه:
ــ نگاه کنيد به کتاب هاستينگز راشدال، در اينجا:

Hastings Rashdall, The Universities of Europe (Oxford: Oxford University Press, 1964).

ــ همچنين نگاه کنيد به کتاب آلکساندر موری، در اينجا:
Alexander Murray, Reason and Society in the Middle Ages (Oxford: At the Clarendon Press, 1978).

ــ همچنين نگاه کنيد به کتاب ام دی چـنو، در اينجا:
M. D. Chenu, Nature, Man, and Society in the Twelfth Century (Chicago: University of Chicago Press, 1968).

ــ همچنين نگاه کنيد به کتاب هارولد برمن، در اينجا:
Harold Berman, Law and Revolution: The Formation of the Western Legal Tradition (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1983).

~