موسیقی ایرانی

گل‌گشتی در گل‌ها

محمود خوشنام: داود پیرنیا بنیان‌گذار و نخستین سرپرست برنامه‌ی گل‌ها، عنوان این برنامه را بی‌جهت انتخاب نکرده بود. او در واقع عاشق شیدای گل بود و همه‌ی زیبایی‌ها را با گل می‌سنجید. موسیقی از نظر او منبع بزرگ زیبایی‌ها بود. همان‌گونه که ادبیات ایران نیز به گلزاری پهناور می‌مانست که انواع گل‌ها را با رنگ و بوی بی‌شمار در خود دارد.پیرنیا می‌اندیشید که از پیوند این دو زیبایی، اگر درست انجام گیرد، چیزی پدید خواهد آمد که جاودانه خواهد شد.

آن ویلون‌زن چابک‌دست

محمود خوشنام: شاید هیچ کس در عرصه‌ی موسیقی ایران شهرتی همپای ابوالحسن صبا پیدا نکرده باشد. شهرت فراگیر او البته بیشتر به‌خاطر مهارتش در ویلون‌نوازی‌ست، ولی اهمیت حضور صبا را در جامعه‌ی موسیقی ایران نباید تنها به ویلون‌نوازی‌های چابک‌دستانه‌ی او محدود کرد. ابوالحسن صبا هم در محضر استادانی چون میرزاعبداله و درویش‌خان با ردیف موسیقی سنتی آشنا شده بود، و هم شیوه‌های نوآوری را در مکتب علی نقی وزیری آموخته بود.

آن ویلون‌زن چابک‌دست

محمود خوشنام: شاید هیچ کس در عرصه‌ی موسیقی ایران شهرتی همپای ابوالحسن صبا پیدا نکرده باشد. شهرت فراگیر او البته بیشتر به‌خاطر مهارتش در ویلون‌نوازی‌ست، ولی اهمیت حضور صبا را در جامعه‌ی موسیقی ایران نباید تنها به ویلون‌نوازی‌های چابک‌دستانه‌ی او محدود کرد. ابوالحسن صبا هم در محضر استادانی چون میرزاعبداله و درویش‌خان با ردیف موسیقی سنتی آشنا شده بود، و هم شیوه‌های نوآوری را در مکتب علی نقی وزیری آموخته بود.

گل‌گشتی در گل‌ها

محمود خوشنام: گفتیم که برنامه‌ی گل‌ها به سرپرستی هوشنگ ابتهاج از سال ۱۳۵۱ جانشین گل‌های پیرنیایی شد و تغییرات چشمگیری در شکل و محتوا پیدا کرد. از غلظت عارفانه‌ی برنامه‌ها کاسته شد و رنگ و بوی امروزی‌تری به خود گرفت. برای تأمین این دگرگونی از آهنگسازان جوان‌تر و شاعرانی از حوزه‌ی شعر نو یاری گرفته شد. در انتخاب شعرهایی کلاسیک نیز، عمدتاً قطعاتی انتخاب می‌شد که حرف جدی‌تری برای گفتن داشت.

نغمه‌های کرانه‌ی خزر

محمود خوشنام: نهم آذرماه امسال، بیست سال از مرگ مهدی خالدی، ویلون‏نواز و آهنگ‏ساز ایرانی می‏گذرد. او یکی از شاگردان برجسته‏ی ابوالحسن صبا بود که ویولون را به شیوه‏ی ابتکاری خود می‏نواخت. برجسته‏ترین قریحه‏ی مهدی خالدی را باید در قلمرو آهنگ‏سازی جست‏وجو کرد. او اصالت‏های سنتی را با چم‏وخم‏های مبتکرانه تازگی می‏بخشد و از این راه، از بار ملال آنها می‏کاهد.

گل‌گشتی در گل‌ها

محمود خوشنام: سیاوش کسرایی از شاعران نوآوری است که برخی از شعرهای ترانه‌شده‌اش در دل برنامه‌ی گل‌های تازه نشسته است. کسرایی نیز چون هوشنگ ابتهاج از شاعران آرمان‌گرا بود. ابتهاج چند شعر کسرایی را به‌دست آهنگسازان سپرد تا بر روی آنها آهنگ بگذارند. معروفی، فخرالدینی و یوسف زمانی این مهم را برعهده گرفتند و خیلی خوب از عهده از برآمدند. یکی از دستاوردهای این همکاری ترانه‌ی «باران» نام دارد و دلتنگی‌های عاشقانه و آرمانی سیاوش کسرایی را تصویر می‌کند.

گل‌گشتی در گل‌ها - ۱۸

محمود خوشنام: یکی از شاعران که استاد زبان‌شناس و پژوهشگر تاریخ ایران به‌شمار می‌رود، پرویز ناتل خانلری است. خانلری پیش از آن هنگامی‌که در دارالفنون درس می‌خواند، با همدرس خود روح‌اله خالقی، موسیقی‌شناس برجسته آشنا شد که علاوه بر دارالفنون در مدرسه‌ی موسیقی وزیری نیز تحصیل می‌کرد. این آشنایی و دوستی به جایی رسید که خانلری بر روی دو آهنگ از خالقی شعر نهاد و آن‌ها را به ترانه‌ی «نغمه‌ی نوروزی و نوبهار» تبدیل کرد.

بزن بر طبل بی‌عاری

پانته‌آ بهرامی: این موسیقی، نه تنها شنونده‌ی خود را به وجد می‌آورد، بلکه به تفکر وامی‌دارد و درست در شرایطی که به نظر می‌رسد حزن‌انگیز است، او را به حرکت و جوشش وامی‌دارد. این‌ها احساس‌های متفاوتی است که شنونده‌ی آثار گروه مستان و همای، اغلب در خود تجربه می‌کند. پاییز سال جاری، گروه جوان «مستان و همای»، در چند شهر اروپایی و همچنین آمریکا، هنرنمایی کردند. نیویورک نیز نظاره‌گر کنسرت گروه مستان و همای، با عنوان «سربازان» بود.

غروب مرضیه در «صبح روشنایی‌ها...»

پژمان اکبرزاده: پس از کنسرت‌های سال ۱۹۹۴، خبر حضور دوباره مرضیه در صحنه نیز به مرور، مانند هر خبر دیگر عادی شد. گذشت زمان باز هم صدای او را شکسته‌تر کرد اما پشتیبانی‌ مجاهدین از او برای همراه داشتن ارکستر بزرگ و تالارهای باشکوه از یک‌سو و اشتیاق مردم به زنده نگاه داشتن خاطرات گذشته از سویی دیگر، برنامه‌ها را کماکان پرشنونده نگاه داشت.

گل‌گشتی در گل‌ها

محمود خوشنام: شجریان تا به زمان بارآوری برسد، نزد استادان گونه‌گونی چون اسماعیل مهرتاش، عبداله دوامی، فرامرز پایور و نورعلی‌خان برومند به تربیت و پرورش صدای خود و آموختن ردیف موسیقی سنتی پرداخته و روز و شب گوش به صداهای پرورده‌ای چون اقبال سلطان، طاهرزاده، ظلی، ادیب خوانساری، قوامی و بنان سپرده است. شجریان در بیش از صد برنامه‌ی «گل‌ها»یی شرکت جسته است.

پیانونوازان در برنامه‌ی «گل‌ها»

محمود خوشنام: پیانو از سازهایی است که در آغاز ورود به ایران، نوازنده‌ی کمتری برای خود پیدا کرد. علت‌ها مختلف بود. یکی آن که گران بود و هر کسی از عهده‌ی پرداخت قیمت آن برنمی‌آمد. دوم آن که سنگین بود و نمی‌شد آن را به این‌سو و آن‌سو برد. سرانجام آن که برای ایرانی‌‌نواختن می‌بایست کوکش را عوض کنند. با این همه شماری از هنرجویان هنرستان‌های موسیقی آن را به‌عنوان ساز اصلی خود انتخاب کردند و به کوشش آنها پیانو نیز مثل ویلون قادر به اجرای مایه‌های موسیقی ایرانی شد.

نوایی شیرین و کولی‌وار

محمود خوشنام: کارگزاران و مشاوران برنامه‌ی «گل‌ها» اگر که به موسیقی سنتی ایران عشق می‌ورزیدند، ولی از تعصبات برخی از استادان سنت‌گرا در امان مانده بودند. آنها ازجمله سازهای اروپایی ایرانی‌شده‌ای چون ویلون و پیانو را در وهله‌ی اول و ویلون سل و فلوت و کلارینت را در وهله‌ی دوم در اجرای برنامه‌ها شرکت می‌دادند. در این میان ویلون و پیانو، رفته رفته به سازهای اصلی موسیقی سنتی تبدیل شدند.

شهمیرزا مرادی، استاد نفس!

محمود خوشنام:گونه‌گونی ویژگی‌های اقلیمی در ایران سبب شده که موسیقی جنوب از شمال و موسیقی شرق از غرب متمایز باشد. همین گونه‌گونی، زمینه‌ی گسترده‌ای از امکانات آهنگسازی را پیش روی موسیقیدانان ما می‌گذارد. در سال‌های پس از انقلاب که زمینه‌های اجرایی محدود شد، پژوهش در این موسیقی که اینک آن را بیش‌تر «موسیقی نواحی» می‌نامند، رواج بسیار یافت و نوازندگان نواحی از گم‌نامی یا کم‌نامی به‌درآمدند. یکی از این کم‌نامان پیشین «شهمیرزا مرادی» است که پایش به چند جشنواره‌ی بین‌المللی نیز باز شد.

گویندگان خوش‌صدا در برنامه‌ی «گل‌ها»

محمود خوشنام: شعر باید همان‌گونه که ذاتش اقتضا می‌کند ادا شود. اهمیت خوب خواندن شعر، کم‌تر از خوب سروده‌شدن آن نیست. با توجه به این نکته‌هاست که بنیانگذار و مسئولان برنامه‌ی «گل‌ها» از همان آغاز گویندگان خوش‌صدا و آگاه به فوت و فن شعرخوانی را به‌کار گرفتند و از این راه بر جذابیت برنامه‌ها افزودند. در این برنامه از چندتن از گویندگان برنامه‌ی «گل‌ها»، یاد می‌کنیم.

تارنوازان برنامه‌ی «گل‌ها»

محمود خوشنام: تار، شاید از نظر تاریخی، قدیمی‌ترین و رایج‌ترین ساز سنتی ایران باشد. تعداد نوازندگان تار نیز، از نوازندگان سازهای دیگر بیش‌تر است، ولی شمار تارنوازان کمال‌یافته چندان زیاد نیست. به قول ظریفی، زدن تار آسان است، ولی نواختن آن است که آسان نیست. برنامه‌ی «گل‌ها» کمابیش از همان روزهای آغاز کار، خوشبختانه از همکاری چند نوازنده‌ی خوب تار برخوردار بوده است که در صدر آنها جلیل شهناز نشسته است.

نی‌نوازان در برنامه‌ی «گل‌ها»

محمود خوشنام: حسن کسایی در بیش‌تر برنامه‌های «گل‌ها»، از آغاز تا پایان و در همراهی با خوانندگانی چون بنان، ادیب خوانساری و حسین قوامی، شرکت داشته است. کوشش‌های کسایی برای اعتباربخشی به نی‌نوازی، آن را از رکود درآورد و دیگران نیز به این عرصه روی آوردند. نوای نی دارای حال و هوایی است که با بخش بزرگی از محتوای برنامه‌ی «گل‌ها» سازگاری دارد. نرم و لطیف و عارفانه است و از همین روی عارفان و شاعران از آن بی‌شمار یاد کرده‌اند.

مینیاتوری شنیدنی در برابر گوش ما

محمود خوشنام: برنامه‌ی «گل‌ها»، حاصل کار گروهی شاعران، آهنگسازان و نوازندگان برجسته‌ای بوده است که شمار بسیاری از آنها چشم از جهان پوشیده‌اند. اگر این هنرمندان نبودند، کوشش‌های داود پیرنیا و دیگر مسئولان برنامه به‌جایی نمی‌رسید. بار اصلی و محتوایی نخستین‌ برنامه‌ها را تکنوازان کمال‌یافته‌ای چون لطف‌الله مجد، احمد عبادی، ابوالحسن صبا و حسن کسایی بر دوش داشتند و موفقیت آنها پای نوازندگان دیگر را نیز به این برنامه بازکرد.

گل سرسبد برنامه‌ی «گل‌ها»

محمود خوشنام: این‌بار در گشت‌وگذار خود در برنامه‌ی «گل‌ها»، به دیدار زنی می‌رویم که باید او را گل سرسبد این برنامه به‌شمار آورد. او با صدای لطیف و شیوه‌های ویژه‌‌ی اجرایی، فضای کم و بیش مردانه‌ی «گل‌ها» را شکست و رنگ‌وبویی تازه و دلپذیر به آن بخشید. «مرضیه»، گمان می‌کنم نخستین زنی است که به برنامه‌ی «گل‌ها» راه یافته و در کوتاه‌مدت جاذبه‌ی آن را دو چندان کرده است.

مرتضی محجوبی و نوای مینیاتوری

ابوالحسن صبا، آموزگار بزرگ موسیقی، اگرچه در نخستین برنامه‏های «گل‌ها» شرکت داشت، ولی عمرش دوام نیاورد و یکی‌دوسالی پس از آغاز کار آن، به سرای باقی شتافت. پس از او باید از زمره‏ی نخستین‏ها، از احمد عبادی، حسین تهرانی، لطف‏الله مجد، رضا ورزنده، حسن کسایی و مرتضی محجوبی یاد کرد. در این میان، محجوبی از این بابت مقام برتر پیدا می‏کند که علاوه بر شیوه‏ی مخملی پیانونوازی، ذوق و قریحه‏‏ای غریب در آهنگسازی سنتی داشت.

نقش شعر در برنامه‌ی «گل‌ها»

محمود خوشنام: بخش بزرگی از جاذبه‏ی موسیقی آوازی ایران، به‏ویژه برای اهل فرهنگ و ادب، از شعر آن برمی‏خیزد. با تکیه بر چنین پیشینه‏ی فرهنگی‏ای، بدیهی است اگر بنیانگذار برنامه‏ی «گل‏ها»، داوود پیرنیا، از همان آغاز کار، توجه دقیق و پر از وسواسی در گزینش و نیز ادای شعر به‏کار زده باشد. شعرها را گمان می‏کنم، شورای کوچکی از نزدیکان ادب‏شناس و هم‏اندیشه‏ی پیرنیا انتخاب می‏کردند و ادا یا دِکلاماسیون آن را به گویندگان خوش‏صدای کارآزموده وامی‏گذاردند.