گل سرسبد برنامه‌ی «گل‌ها»

محمود خوشنام

این‌بار در گشت‌وگذار خود در برنامه‌ی «گل‌ها»، به دیدار زنی می‌رویم که باید او را گل سرسبد این برنامه به‌شمار آورد.

او با صدای لطیف و شیوه‌های ویژه‌‌ی اجرایی، فضای کم و بیش مردانه‌ی «گل‌ها» را شکست و رنگ‌وبویی تازه و دلپذیر به آن بخشید.

«مرضیه»، گمان می‌کنم نخستین زنی است که به برنامه‌ی «گل‌ها» راه یافته و در کوتاه‌مدت جاذبه‌ی آن را دو چندان کرده است.

نام مرضیه و بنان تا پایان کار در صدر خوانندگان «گل‌ها» باقی ماند و دستاورد‌های آنها، هنوز از بهترین‌های موسیقی سنتی به‌حساب می‌آید.

اشرف السادات مرتضایی با نام مستعار مرضیه

مرضیه در نخستین روز فروردین ماه سال ۱۳۰۳ خورشیدی در تهران زاده شد. پدرش در آغاز روحانی بود، ولی نه کهنه‌اندیش و واپس‌گرا. او روحانی واقع‌بینی بوده که وقتی سراب را به جای حقیقت دیده، لباس روحانیت را به دور افکنده و دختر را نیز بر آن داشته که در رشته‌ی ادبیات تحصیل کند.

از سوی دیگر مادرش تار می‌نواخته و مدتی شاگرد درویش‌خان بوده است. همسر دیگر پدرش نیز با نواختن پیانو آشنا بوده است. با این‌همه سهم اصلی را در پرورش هنری او، یکی از نزدیکان فرهیخته‌ی همسر دیگر پدرش، به‌نام حشمت دفتر راد، ادا کرده است.

مرضیه به وساطت حشمت دفتر، با استادان زمانه، چون اسماعیل مهرتاش، ابوالحسن صبا، حسین تهرانی و عبدالله دوامی آشنا شده و از هرکدام چیزی آموخته است.

در جمع، فراگیری‌های او هفت سال به درازا کشیده و سرانجام در تابستان سال ۱۳۲۷ به توصیه‌ی محمود تاج‌بخش پای در رادیو ایران نهاده و آوازخوانی‌اش در زمانی که دلکش همه را مجذوب خود ساخته بود، مورد پسند مسئولان رادیو قر ار گرفته و گردونه‌ی شهرتش به راه افتاده است.

مرضیه، خیلی‌ زود در رادیو نیز خیل هنرمندان را به سوی خود جذب می‌کند. مجید وفادار، حبیب‌الله بدیعی، همایون خرم، علی تجویدی و پرویز یاحقی همه از حضور فعال زنی که می‌تواند آفریده‌های‌شان را با صدای خود بپروراند، احساس آسودگی خیال می‌کردند.

مرضیه پیش از این در جایی گفته است: اجرای بیش از هزار قطعه موسیقی سنتی، اعم از تصنیف و آواز را در پشتوانه دارد. البته همه‌ی آنها در برنامه‌ی «گل‌ها» اجرا نشده است، ولی بهترین‌های آنها را در همان‌جا می‌توان پیدا کرد. بازخوانی تصنیف‌های دوره‌ی مشروطیت، عمدتاً آفریده‌های شیدا و عارف، با بازسازی و تنظیم هنرمندانه از ارزش‌هایی است که مرضیه به برنامه‌ی «گل‌ها» ارمغان کرده است. اگر صدا و شیوه‌ی اجرای او نمی‌بود، این تنظیم‌ها آن گونه که باید جلوه نمی‌کرد.

در سال‌های پس از انقلاب اما که دیگر نه از موسیقی نشانی باقی ماند و نه از «گل‌ها» جای پایی، مرضیه نیز چون بسیاری دیگر از هنرمندان، خسته و رنجور از خفقان جاری، جلای وطن کرد و در پاریس اقامت گزید.

او در مهاجرت نیز با وجود همه‌ی دشواری‌ها از موسیقی غافل نمانده است: چند کنسرت بزرگ برگزار کرده و دیسک‌هایی از سرودها و ترانه‌های تازه‌ی خود را انتشار داده است.

حمیدرضا طاهر‌زاده و محمد شمس، همکاران نزدیک او، در مهاجرت به‌شمار می‌روند.

شوربختانه چندی پیش مرگ نابه‌هنگام دختر، مرضیه را که خود نیز بیمار است درهم شکست. همراه با همدردی با این هنرمند، به یکی از بازخوانی‌های شیوای او از آفریده‌های شیدا، با اجرای ارکستر «گل‌ها»، در فایل وتی گوش کنید.