سابقه تاریخی ادبیات سرگرمی

اسد سیف

قرن هیجدهم را دوران شکوفایی ادبیات سرگرمی می‌دانند. تولید این نوع از ادبیات نیز به اوایل همین قرن می‌رسد. فرانسه، انگلستان، و آلمان از جمله کشورهایی هستند که ادبیات سرگرمی در آنها بالید و به دیگر نقاط دنیا صادر شد. در فرانسه، جنبشی را که در نهایت خویش، در سال ۱۸۳۶، به حاکمیت لوئی هیجدهم ختم شد، موج فزاینده‌ای از چاپ و نشر و هم‌چنین خواندن را به همراه داشت.

در این سال با گسترش و افزایش تیراژ نشریات، بهای آنها نیز کاهش چشمگیر یافت. این خود باعث شد تا دستیابی به نشریات و روزنامه‌خوانی عمومی‌تر گردد. روزنامه‌ها در رقابتِ با هم قرار گرفتند و در این روند به جولانگاه «رمان‌های سریال» تبدیل شدند. الکساندر دوما، بالزاک، اوژن سو و موفق‌تر از همه، چارلز دیکنز از جمله نویسندگانی بودند که رمان‌های آنها، پیش از آن‌که به شکل کتاب انتشار یابند، هم‌چون پاورقی در روزنامه‌ها منتشر می شدند.

اوژن سو از پیشگامان سریال‌نویسی در جهان

اوژن سو (Eugene Sue) در دهه ۱۸۴۰ پُرخواننده‌ترین و تأثیرگذارترین پاورقی‌نویس فرانسه و از بانیان و پیشگامان سریال‌نویسی (پاورقی‌) در جهان به شمار می‌آید. پرداختن به زندگی و آثار او از این جهت لازم است که، از نظر شکل و محتوا به الگویی عام در جهان «ادبیات سرگرمی» تبدیل شد.

سو پس از چند سالی کار در نیروی دریایی فرانسه، به نوشتن روی آورد و رمان «کولی‌ها» (Zigeuner) را به عنوان پاورقی برای روزنامه La Mode نوشت. در سال ۱۸۴۱ به سیاست روی آورد، سوسیالیست شد، به گسترش صنعت و پرولتاریای پاریس علاقه نشان داد و همین علاقه را در آثارش می‌توان دید.

در سال ۱۸۴۳ رمان «اسرار پاریس» (Die Geheimnis von Paris) او به شکل پاورقی منتشر شد و خوانندگانی میلیونی یافت. این رمان به زندگی طبقه زحمتکش پاریس و مشکلات آنها می‌پردازد. قهرمان آن خان‌زاده‌ای‌ست که به نجات انسان‌ها علاقه دارد و هم‌چون «ابرمرد»ی در داستان ظاهر می‌شود. این رمان به زبان‌های بسیاری ترجمه و الگویی شد برای نویسندگان در سراسر جهان. می‌گویند «یهودی سرگردان» (Der Ewige Jude) سو را همه اهالی پاریس خوانده بودند.

سو در فوریه ۱۸۴۸ به‌عنوان روزنامه‌نگاری چپ وارد مبارزات سیاسی و در سال ۱۸۵۰ نماینده‌ی مجلس شد. در زمان لوئی بناپارت مدتی در زندان به‌سر برد. پس از آزادی رمان «اسرار مردم» (Die Geheimnis des Volk) را نوشت که در واقع تاریخ فرانسه است از آغاز تا سال ۱۸۴۸. سو را می‌توان نماینده‌ی نسل تازه‌ای از نویسندگان اروپا به‌حساب آورد که با ساده‌نویسی شوق خواندن را در میلیون‌ها نفر برانگیخت.

فردریک انگلس درباره‌ی رمان «اسرار پاریس» او می‌نویسد که «این رمان بر افکار عمومی، به‌ویژه مردم آلمان تأثیری عمیق گذاشت».¹ امبرتو اکو «اسرار پاریس» را الگویی می‌داند که نویسندگان دیگر آن را دنبال کرده‌اند؛ اسرار برلن، اسرار مونیخ، اسرار لندن، از آن جمله‌اند. اکو بر این عقیده است که بالزاک «اسرار شهرستان» را تحت تأثیر همین کتاب نوشته است. تأثیر آن را حتا می‌توان بر بینوایان ویکتور هوگو نیز یافت.

در بی‌توجهی منتقدین به ادبیات سرگرمی، با توجه به آثار اوژن سو، آنتونیو گرامشی هشدار می‌دهد: «از میان خوانندگان رمان‌های پاورقی می‌توان افراد کافی و ضروری برای ایجاد پایه فرهنگی ادبیات جدید برگزید».² «اسرار پاریس» پس از ۶۴ سال، در سال ۱۹۰۷ (۱۲۸۶شمسی) توسط طاهرمیرزا به فارسی ترجمه شد. تأثیر آن را می‌توان بر بسیاری از رمان‌های آن دوران ایران به خوبی بازیافت.

ماری شیلی و شخصیت جاودانه‌ی فرانکنشتاین

در بررسی ادبیات سرگرمی در جهان، آثاری مورد استناد عمومی محققان و منتقدین قرار می‌گیرند که می‌توان از آنها به‌عنوان کلاسیک‌های ادبیات سرگرمی نام برد. داستان‌های فرانکشتاین، داستان‌های «جیمزباند»، سوپرمن، داستان‌های تخیلی ژول ورن، داستان‌های «مای کامر»، آثار الکساندر دوما و...

در سال ۱۸۱۸ ماری شیلی (Mary Shelly) رمان فرانکشتاین را منتشر کرد و بدین‌وسیله ژانر تازه‌ای به رمان‌نویسی افزود. فرانکشتاین آغازی بود برای رمان‌های جنایی و پلیسی. کشتن، کشته شدن، اشباح مرگ، فرار از چنگ قانون، قتل‌های پی‌درپی، و نقشه برای کشتن، موضوعاتی بودند که بر «ادبیات گوتیک» اروپا در قرن نوزدهم غلبه داشت. این ادبیات بعدها با اختراع سینما، به فیلم درآمدند و از استقبال توده‌ای برخوردار شدند و در نهایت به آدم‌خواری (کانیبالیسم) رسید.³

از دیگر نمونه‌های برجسته و نخستینِ ادبیات سرگرمی، آثار تخیلی ژول ورن (۱۹۰۵-۱۸۲۸ Jules Verne) نویسنده‌ی فرانسوی است. او را یکی از بزرگ‌ترین خالقان ادبیات سرگرمی به حساب می آورند. ۶۲ رمان از او منتشر شد که به بیشتر زبان‌های دنیا ترجمه شده‌اند. «پنج هفته در بالن»، «بیست هزار فرسنگ زیر دریا»، «دور دنیا در هشتاد روز»، «سفر به ماه»، «جزیره اسرار» از آثار مشهور او هستند. قهرمانان آثار ژول ورن به کشف ناشناخته‌ها می‌روند، می‌خواهند جهان را تسخیر کنند. در امر تسخیر جهان اما متوجه کاشفانی دیگر می‌شوند. جهان ناشناخته آنان برای کسانی دیگر شناخته شده است.⁴

ژول ورن و آثار علمی – تخیلی‌اش

آثار ژول ورن در واقع از تناقض‌های موجود در امپریالیسم قرن نوزدهم فرانسه نشان دارد که این کشور می‌کوشد جهان را تحت سیطره خویش درآورد. «ژول ورن هم ایدئولوژی امپریالیسم فرانسه را بازنمایی می‌کند و هم این‌که در عین حال از طریق پیکربندی (تبدیل ساخت‌مایه‌های داستان به شکل یک داستان) یکی از بنیادی‌ترین اسطوره‌های آن امپریالیسم را تضعیف می‌کند، به این صورت که دایماً نشان می‌دهد سرزمین‌هایی که قهرمانان داستان‌هایش می‌خواهند کشف کنند، همواره پیشاپیش اشغال شده است».⁵

آثار ژول ورن بی آن‌که مدعی محکوم کردن امپریالیسم باشد، با «نشانه‌گرایی»های موجود می‌کوشند تا خواننده را متوجه تناقض‌های گفتمان‌های ایدئولوژیک گرداند. آلتوسر نیز از رمان‌های ژول ورن به چنین نتیجه‌ای می‌رسد: «داستان‌های پُرماجرای علمی- خیال‌پرورانه ژول ورن اوضاع تاریخی و ایدئولوژیک خود را به خواننده نشان می‌دهند. هر چند که این اوضاع را به روش و یا روش‌هایی به نمایش می‌گذارند که منظور نویسنده نبوده است».⁶

در بررسی ادبیات سرگرمی، مجموعه «جیمزباند» اثر جان فلمینگ، (۱۹۶۴-۱۹۰۸ - Ian Fleming) نویسنده‌ی انگلیسی جایگاه ویژه‌ای دارد. شخصیت او به اشکال مختلف در داستان‌های گوناگون و فیلم‌های تلویزیونی و سینمایی تولید و بازتولید می‌شود. رفتار او چه بسا به رفتار خوانندگان و بینندگان در جامعه سرایت کرده، سرمشق طیفی از علاقه‌مندان قرار گرفته است. جیمزباند سال‌های سال قهرمان محبوب بسیار کسان بود.

یان فلمینگ زبان‌شناس و روانشناسی تحصیل کرده، به زبان‌های روسی، آلمانی و فرانسوی تسلط داشت. او سال‌ها در اداره‌ی اطلاعات نیروی دریایی انگلستان کار کرده بود و با امور جاسوسی و اطلاعاتی از نزدیک آشنایی داشت.

منتقدین بر این باورند که از شخصیت جیمزباند به عنوان ابزاری جهت القاء ایدئولوژیک استفاده تاریخی شده تا مردم ساده‌پسند فریفته شوند. جیمزباند محصول زمان «جنگ سرد» است. شخصیت او اگرچه در زمان‌های مختلف متغیر بوده ولی ارزش‌هایی که ارایه داشته، همیشه یکسان بوده است. جیمزباند پیوسته ایام رفتاری مبتنی بر تبعیض جنسی و نژادپرستانه داشته است.

او شخصیتی‌ست که خلق شده تا از آرمان‌های انگلستانِ پس از جنگ جهانی دوم، از نظام سرمایه‌داری در برابر کمونیسم دفاع کند. با ساختن فیلم از رمان «جیمزباند»، محبوبیت و تأثیر آن بیشتر شد. «در سال ۱۹۷۷بیش از یک میلیارد نفر در سراسر جهان فیلم‌های جیمزباند را تماشا کرده بودند و فروش کتاب‌های جلد نازک او در بریتانیا به تنهایی به ۲۷۸۶۳۵۰۰ نسخه رسیده بود».⁷

جان فلمینگ، آفرییننده‌ی جیمز باند

نخستین رمان جیمزباند، «کازینو رویال» در سال ۱۹۵۰منتشر شد و از آن پس چاپ‌ دیگر آثار فلمینگ که در مجموع ۲۱ رمان از این سری بود، هم‌چنان ادامه دارد. تا کنون، در مجموع ۲۵ فیلم سینمایی از این مجموعه تهیه شده است.⁸ جیمزباند قرار بود به شرارت‌های کمونیسم فائق آید و تاریخ را به نفع سرمایه‌داری بنویسد. او نماینده‌ی دولت بریتانیا در تسخیر جهان و امید مردم ساده‌پسند آن کشور شد. عدم تعلق اجتماعی به طبقه‌ای خاص در محبوبیت او نقش بزرگی داشت. استفاده در ابزار فوق مدرن به این محبوبیت افزود.

در کنار جیمزباند همیشه زنی قرار داشت تا نماینده‌ی زنان باشد در دنیای مدرن، زنی که در تمایلات جنسی آزادی رفتار داشت و از قید ازدواج و زندگی خانوادگی رها شده بود. این زن اما در هیچ عرصه‌ای با جیمزباند، قهرمان مرد داستان برابر نبود. نه در قدرت و نه در رفتار. از قیدهای سنت رها شده بود، بی آن‌که از قیدهای «مردانه» آزاد شده باشد. زن همراه جیمزباند قرار بود پاسخی باشد به جنبش‌های زنان در دهه‌ی شصت، زنی آزاد و رها از قیدها و فعال در جامعه. جیمزباند اما سمبل «مردانگی» بود، مظهر جنس مرد، دلاور و آزاده‌ای که همه‌ی تنگناها را پشت سر می‌گذارد تا نه تنها خویش، بل‌که ملتی را ناجی باشد. جیمزباند شوالیه‌ی عصر مدرن بود.

جیمزباند قرائتی نو را وارد عرصه ادبیات سرگرمی کرد. خواننده‌ی جیمزباند با پشت سر گذاشتن و فرعی انگاشتن بخش‌هایی از رمان به آنجا می‌رسد که قرار است در اولویت قرار گیرد، الگو شده، بر ذهن نشیند. بر این اساس شخصیت جیمزباند بیش از نویسندگان آن (نویسندگان دیگری نیز با این نام رمان نوشته‌اند) اهمیت یافت. جیمزباند هر زمان لباس زمانه به تن کرده، شکل و رنگ دیگری به خود گرفته است تا پاسخی باشد به دنیا و زندگی روزمره.

در داستان‌های جیمزباند اما یک امر را باید در نظر داشت و آن این‌که؛ خلاف ادبیات جدی، اینجا قرائتِ خواننده از متن مغلوبِ قرائتی می‌شود که متن تعیین کرده است. داستان قدرت خواننده را در تشخیص سلب کرده و او قادر نیست به معنایی دیگر دست یابد. معنای متن از پیش تعیین‌شده و از تمامی قدرت داستان‌نویسی استفاده شده تا خواننده قادر نباشد به متنی دیگر ورای نظر نویسنده برسد. البته باید در نظر داشت که همه‌ی رمان‌های جیمزباند با چنین دیدی نوشته نشده‌اند.

ادبیات سرگرمی در انطباق با زمان، در پی اختراع ابزار صوتی، به رادیو راه یافت، به شکل نوار ضبط شد و راه‌های تازه‌ای را تجربه کرد. با اختراع تصویر، ابعاد گسترده‌تری یافت، به شکل سریال‌های تلویزیونی و فیلم‌های سینمایی به دورترین نقاط جهان راه یافت.

ادامه دارد

این نوشته پیش از این در نشریه‌ی باران (سردبیر مهمان: بهروز شیدا) در سوئد منتشر شده است.

پانویس‌ها:

1- برای اطلاع بیشتر رجوع شود به اینجا

8- در مورد یان فلمینگ و آثار او به این آدرس و این آدرس رجوع شود