جهانی شدن فرهنگ

فروغ.ن.تمیمی

چندین اتومبیل تزیین شده با دسته‌های گل و نوارهای رنگی به آرامی در حرکت‌اند و از بلندگوی درون یکی از آن‌ها آواز زیبای قاری پخش می‌شود. سپس فردی به زبان هلندی تولد پیامبر اسلام را تبریک و در رثای او سخن می‌گوید.

این بخشی از مراسمی است که هر سال در روز تولد حضرت محمد در خیابان‌های آمستردام برگزار می‌شود. مراسمی که برای گروهی از هلندی‌های سفید هم شوک فرهنگی و هم تهاجم فرهنگی محسوب می‌شود.

با گسترش اسلام در اروپا و هم گرویدن گروهی از مسیحیان به آیین تازه، مردم باید کم‌کم به دیدن زنان بلند قد، چشم آبی و محجبه‌ای که حتی گاهی اوقات روبنده بر صورت دارند، عادت کنند. زنانی که در کنار همسری عرب تبار در خیابان دیده می‌شوند.

ساخته شدن ۴۰۰ مسجد در هلند که جمعیت مسلمانان‌اش تنها چند صد هزار نفر است و هم برپایی ۳۵ مدرسه اسلامی در این کشور را در سال‌های اخیر می‌توان یکی از پیامدهای مهاجرت و هم «جهانی شدن فرهنگ» دانست.

روند رو به رشد مهاجرت از دنیای اسلام به جهان غرب و گسترش دین اسلام در اروپا، به تشدید خارجی‌ستیزی احزاب راست افراطی در این قاره منجر شده است. راست افراطی با اغراق کردن در خطر رشد اسلام به ایجاد ترس و بیگانگی میان مردم دامن می‌زند.

مخالفان جهانی شدن همواره در انتقاد از گسترش بازار جهانی و اقتصاد آزاد از امپریالیسم فرهنگی هم به عنوان عامل مهم و تهدید کننده فرهنگ‌های بومی نام می‌برند. اما آیا استفاده جهانی از کالاهای مصرفی یک‌سان و شکل‌گیری یک فرهنگ مصرف جهانی میان ملت‌ها می‌تواند تهدیدی برای ارزش‌های قومی و ملی در چهار گوشه دنیا باشد؟

گروهی از متخصصان، اضطراب و ترس از تهاجم فرهنگی و محو تدریجی آداب و فرهنگ‌های ملی را بی‌مورد می‌دانند. امروزه در شهرهای بزرگ دنیا میلیون‌ها نفر با پیشینه فرهنگی و مذهبی متفاوت در کنار یک‌دیگر زندگی می‌کنند.

گسترش بازار، تکنولژی صنعتی و تکنولژی ارتباطی در نیم قرن گذشته روند رو به رشد جهانی شدن را تشدید کرده است. جهانی شدن اما تنها گسترش تکنولوژی، بازار و تجارت بین‌المللی به تمام مناطق دنیا نیست و ابعاد سیاسی، فرهنگی و اجتماعی آن نیز حائز اهمیت‌اند. افزون بر این با تشدید روند جهانی شدن، دنیا با عواقب گسترش آلودگی محیط زیست، انفجارهای شیمیایی و اتمی هم روبرو است.

وقتی که صحبت از «جهانی شدن» به میان می‌آید بلافاصله عبارت «محلی شدن با منطقه‌ای شدن» نیز به دنبال آن خواهد آمد. دو مفهومی که از سویی در تقابل با هم بوده و از سویی به هم پیوسته‌اند. اگر که جهانی شدن به معنای گسترش تکنولوژی و بازار خرید و فروش به چهار گوشه دنیا، از میان رفتن تدریجی تفاوت‌های محلی، کم شدن فاصله‌ها، شبیه شدن شیوه‌های زندگی به یک‌دیگر، تبعیت از یک الگوی مصرف و ارتباط تنگاتنگ مردم با یک‌دیگر باشد. می‌توان محلی شدن را در یک کلمه توسعه اقتصاد محلی، تبلیغ و حفظ فرهنگ ملی، مقاومت در مقابل تغییر الگوی مصرف و راه وروش زندگی دانست.

ساخته شدن ۴۰۰ مسجد در هلند که جمعیت مسلمانان‌اش تنها چند صد هزار نفر است و هم برپایی ۳۵ مدرسه اسلامی در این کشور را در سال‌های اخیر می‌توان یکی از پیامدهای مهاجرت و هم «جهانی شدن فرهنگ» دانست

صاحب نظران گفتمان‌های مربوط به جهانی شدن را به چهار دسته تقسیم می‌کنند:

۱- نظرات و تئوری‌هایی که پدیده‌ای بنام «جهانی شدن» را از بیخ و بن منکرند.

۲- گفتمان‌هایی که معتقدند که جهانی شدن پدیده‌ای تازه ای نیست، همیشه بوده و در طول تاریخ بشر ادامه داشته است.

۳- تئوری‌هایی که ایجاد و گسترش بازار جهانی را به معنای مرحله نهایی سیستم سرمایه‌داری دانسته و در نتیجه جهانی شدن را مهم ترین پیامد آن می‌دانند.

۴- و بالاخره ایده‌های کسانی که ادعا می می‌کنند، وارد شدن سیستم سرمایه‌داری به مرحله پست مدرن، تنها جهانی شدن بخش‌هایی از آن را به دنبال دارد.

گروهی دیگر از نظریه‌پردازان به تولد و رشد گونه‌ای هماهنگی مصرفی و فرهنگی میان ملت‌ها معتقد بوده و از پیشرفت آن دفاع می‌کنند. جرج ریتزر George Ritzer از پدیده مکدونالدیزیشن Macdonaldization درجهان می‌گوید. این عبارت را اول بار او بر سر زبان‌ها انداخت. جهانی شدن همبرگر امریکایی مکدونالد، غذای آماده و یا Fast food سمبلی مشهور برای جهانی شدن هنجارهای مصرفی است.

رشدالگوی مصرف و شباهت آن میان گروه‌های مختلف مردم در پنج قاره عالم بسیاری از متخصصان را به طرح تز سرمایه‌داری فرهنگی و یا امپریالیسم فرهنگی وا می‌دارد. مثلا سوان Swan یکی از نظریه پردازان در این زمینه می‌گوید:

«شما در تمام دنیا به غدای های ملی که به روش سریع آماده می‌شوند دسترسی دارید. همان لقمه حاضر و آماده که در کارخانه جهانی تهیه می‌شود.این روزها در بیشتر شهر های بزرگ و کوچک دنیا غذای چینی، سوشی ژاپنی، پیتزای ایتالیایی و فلافل عربی عرضه می‌شوند. و الگوی مصرف در مناطق توسعه یافته و شهرنشین دنیا هر روز بیش از پیش به یک‌دیگر شبیه می‌شود.اما با وجود مشترک بودن الگوهای مصرفی، و یا شبیه شدن چهره شهرهای جهان به یک‌دیگر، هویت‌های قومی و مذهبی نیز باقی مانده و حفظ می‌شوند.»

جهانی شدن را باید هم چنین فرایند حذف مرزها و تشدید ارتباط میان پنج قاره عالم دانست. هسته مرکزی جهانی شدن، گسترش تنگاتنگ ارتباطات و وابستگی بخش‌های مختلف دنیا به یک‌دیگر است. آشنایی با مردمی که آن‌ها را از نزدیک نمی‌شناسیم، کوتاه شدن فاصله‌ها، آسانی سفر به سرزمین‌های دور و تنفس حال و هوایی تازه، همه و همه به برکت تکنولوژی مدرن امکان‌پذیر است. اینترنت و سات‌لیت‌ها، فاصله‌های واقعی و فیزیکی را از میان برداشته‌اند. اکنون ساکنان زمین سریع، مستقیم و روزمره با یک‌دیگر ارتباط دارند. گویی فضا، فاصله و زمان فشرده شده‌اند و مثل توپ پینگ پنگی در دست ما جا می‌گیرند.

در روزگار ما این تنها کالاهای فرهنگی غربی نیستند که خواهان دارند، بلکه به موازات آن سنت‌های مذهبی و فرهنگی شرقی و آفریقایی درجهان غرب ریشه دوانده‌اند. رشد مذاهبی مانند اسلام، بودیسم و هندویسم در دنیای مسیحیت ساخت صدها خانقاه، معبد و مسجد را در پی داشته و بازار آثار هنری، موسیقی و مدهای شرقی، ورزش یوگا و کاراته هم در اروپا و آمریکا پر رونق است.

اما آیا با از میان رفتن فاصله‌ها و تشدید ارتباط تنگاتنگ، به تدریج تفاوت‌های قومی و فرهنگی نیز محو خواهند شد؟ یا می‌توان ادعا کرد که فرهنگی «جهانی» از ذوب شدن تدریجی فرهنگ‌ها در یک دیگر در حال شکل‌گیری است؟

گروهی دیگر از صاحب نظران بر آنند که جهانی شدن، بدون شک بر روند عقلانی شدن سازماندهی اجتماعی، در تمام دنیا تاثبر گذاشته است. روند دگرگونی فرهنگ سنتی و پیدایی ساختارهای فرهنگی مدرن و فرا مدرن درتمام نقاط جهان وجود دارد. در روند جهانی شدن تفاوت‌های فاحش میان فرهنگ‌ها و سنت‌ها نهایتا کاهش خواهد یافت.

آنان ایجاد و رشد سیستم‌های ارزشی و هنجارهای اجتماعی مشابه در جهان توسعه یافته را دلیل صحت ادعای خود می‌دانند. در کشورهای اروپای شمالی که از نظر سطح پیشرفت اقتصادی، سیستم سیاسی به هم شبیه‌اند، ارزش‌های فکری و فرهنگی مشابه رشد کرده‌اند. گسترش فرهنگ دموکراتیک، فاصله اجتماعی، مذهبی و قومی را در میان مردم این کشورها کم‌رنگ‌تر کرده است.

جهانی شدن فرهنگ با تغییر الگوی مصرفی، مد و آرایش یک‌سان، موسیقی پاپ، فیلم‌های هالیوود، زبان انگلیسی، رونق مذاهب شرقی در غرب و خیلی چیزهای دیگر شروع شد. امروزه جهانی شدن فرهنگ با وبلاگ‌نویسی، شبکه ارتباطی میلیون‌ها نفر در فیس‌بوک و یا پخش وسیع کالای فرهنگی از طریق ویدیوکلیپ‌های موجود در یوتیوپ چهره تازه‌ای یافته و هم‌چنان ادامه دارد.