چه کسی می‌خواهد يک ميليونر باشد

پرویز جاهد

فيلم «ميليونر زاغه‌نشين» در طول هفته‌های گذشته يکی از بحث‌برانگيزترين فيلم‌های به نمايش درآمده در آمريکا و بريتانيا بوده. فيلمی که تا کنون چندين جايزه معتبر از جمله چهار جايزه گلدن گلوب، جايزه انجمن منتقدان آمريکا و جايزه «کريتيکز چويس اوردز» ( Critics' Choice Awards) را به عنوان بهترين فيلم سال ٢٠٠٨ به دست آورد و نامزد دريافت ده جايزه اسکار نيز هست.

کمتر فيلمساز غربی بوده که توانسته فيلمی در کشورهای آسيايی يا آفريقايی بسازد و متهم به داشتن نگاه توريستی نشده باشد. دنی بويل فيلمساز نوگرای انگليسی در «ميليونر زاغه نشين» تمام تلاش‌اش را کرده که فيلمی پشت ديوارهای باليوود بسازد اما متهم به داشتن نگاه توريستی و سطحی نشود اما تلاش او چندان موثر نبوده است.

پوستر فیلم «ميليونر زاغه نشين»

فيلم او با وجود همه صحنه‌های خشن، زشت، و تهوع‌آور (مثل صحنه شيرجه‌زدن جمال در چاه توالت)، جز در صحنه‌های مربوط به زاغه‌های ممبئی، در کل تصويری رمانتيک و فانتزی به سبک افسانه‌های پريان از هندوستان است که از ديد يک فيلمساز غربی به نمايش درآمده (فيلمساز حتی از نمايش جذابيت‌های توريستی مکان‌هايی چون تاج محل نيز غافل نمی‌ماند).


اميتا باچان بازيگر سرشناس سينمای هند که در اين فيلم به عنوان بازيگر محبوب قهرمان اصلی فيلم يعنی جمال به او ارجاع داده می‌شود (جمال برای گرفتن امضا از آميتا باچان خود را به درون چاه توالت می‌اندازد) از اين فيلم انتقاد کرده و گفته است که اين فيلم هندوستان را به عنوان يک کشور کثيف جهان سومی با ملتی عقب‌مانده توصيف می‌کند.

نمایی از فیلم «ميليونر زاغه نشين»

«ميليونر زاغه نشين» اگرچه برخی عناصر آشنای سينمای باليوود را به خدمت می‌گيرد اما نه به لحاظ ساختار و نه درونمايه، شباهت زيادی به محصولات باليوود ندارد.

روايت

ميليونر زاغه‌نشين بر اساس رمان پرفروش پرسش و پاسخ (Q&A) نوشته ويکاس سواروپ سياستمدار سابق هندی ساخته شده و فيلمنامه آن را سايمن بيوفوی نويسنده فيلمنامه «فول مانتی» نوشته است.

من چون رمان آقای سواروپ را نخوانده‌ام طبعا در مورد چگونگی اقتباس دنی بويل از اين رمان نمی‌توانم اظهار نظر کنم، بلکه ترجيح می‌دهم درباره ساختار روايتی فيلم و عناصر سبکی آن حرف بزنم.

دنی بويل فرم روايتی فيلم را بر اساس تمهيد سينمايی/داستانی فلاش بک چيده است و فيلم دائما بين زمان حال و گذشته در حرکت است. از اين نظر اين فيلم از الگوی روايتی فيلم «مظنونين هميشگی» برايان سينگر دنباله‌روی می‌کند. جمال که فرد تقريبا بی‌سوادی است، به تقلب در مسابقه تلويزيونی «چه کسی می‌خواهد يک ميليونر باشد»، متهم است. او موفق شده پاسخ همه سوال‌های مجری برنامه را به درستی بدهد و تا مرز جايزه بيست ميليونی اين برنامه پيش برود اما قبل از پاسخ‌گويی به آخرين پرسش، مجری تلويزيون به اطلاعات او شک کرده و به اتهام تقلب در مسابقه او را تحويل پليس می‌دهد.

دو پتل و انيل کاپور در «ميليونر زاغه نشين»

سه لايه روايتی در فيلم به طور موازی هم پيش می‌روند. از خلال اين روايت‌ها ماجرای اصلی فيلم و شخصيت‌های محوری آن يعنی جمال، برادر او سليم و لاتيکا دختری که جمال دوستش دارد، به بيننده معرفی می‌شوند.

لايه روايتی اول مربوط است به زمان حال و صحنه‌های بازجويی و شکنجه جمال به وسيله پليس محلی. لايه دوم مربوط است به مسابقه تلويزيونی که جمال در آن شرکت دارد. دنی بويل با تمهيدی سينمايی با استفاده از تصوير ضبط شده اين مسابقه و نمايش آن در اتاق بازجويی، روايت دوم را که به گذشته نه چندان دور مربوط است، به زمان حال پيوند داده و دو روايت را در کنار هم پيش می‌برد.

روايت سوم مربوط به گذشته دور است که جمال آن را در قالب بازجويی، روايت می‌کند. از خلال پاسخ‌های او به پرسش‌های بازجو، گذشته تلخ و دردناک زندگی جمال و دوشخصيت اصلی ديگر برای تماشاگر افشا می‌شود.

يادآوری خاطرات گذشته که به صورت فلاش بک در فيلم نشان داده می‌شود، در واقع توضيحات جمال برای توجيه پاسخ‌گويی درست او به پرسش‌های مسابقه تلويزيونی و اثبات بی‌گناهی‌اش است.

شخصيت‌پردازی

شخصيت‌های ميليونر زاغه نشين، شخصيت‌هايی تخت و دوبعدی‌اند؛ يا سياه مطلق‌اند يا سفيد مطلق. در يک سو جمال و لاتيکا قرار دارند که نمونه خير مطلق‌اند. از آنها هيچ بدی سر نمی‌زند مگر اينکه به زور از آنها خواسته شود. مثل صحنه خوابيدن لاتيکا با سليم برادر جمال به زور اسلحه سليم. در جبهه ديگر، باند رئيس گدايان و جاويد و دارو دسته مافيايی او قرار دارند که از جمال، برادرش سليم و لاتيکا بهره‌کشی می‌کنند.



زوج عاشق فیلم «ميليونر زاغه نشين»

سليم تنها شخصيت فيلم است که در طول فيلم متحول می‌شود اما علت تحول او نشان داده نمی‌شود، بلکه ناگهان او را می‌بينيم که از يک آدم خشن و هوسباز به يک مسلمان عابد و زاهد تبديل شده و سر نماز برای بخشيده‌شدن گناهانش از خداوند طلب مغفرت می‌کند.

بازجوهای محلی نيز تا حد زيادی تصوير کليشه‌ای اين گونه پليس‌های خشن، بی‌رحم، ساديست و بی‌نزاکت جهان سومی در فيلم‌های هاليوودی‌اند. اما مجری مسابقه تلويزيونی، تنها کاراکتر پيچيده و غيرقابل پيش‌بينی فيلم است که نقش او را انيل کاپور بازيگر سرشناس سينمای باليوود به خوبی بازی می‌کند.

ژانر

ميليونر زاغه‌نشين ترکيبی است از ژانر فيلم‌های ملودراماتيک هاليوودی و ژانر فيلم‌های عاشقانه و رمانتيک سينمای باليوود.به علاوه فيلم از عناصر ژانر افسانه‌های پريان نيز بهره می‌گيرد.

ماجرای عاشقانه (رومنس) پسر و دختر فقيری که سرنوشت، آنها را از هم دور می‌کند (فيلم بر نقش تقدير و سرنوشت در زندگی قهرمانان فيلم تاکيد زيادی دارد که تم اصلی بسياری از فيلم‌های باليوودی است)، تضاد بين نيروهای خير و شر (تضاد جمال و برادرش بر سر لاتيکا- تضاد هابيل و قابيل- از يک سو و تضاد بين جمال و برادرش با جاويد رئيس مافيای محلی از سوی ديگر) و تضاد بين فقير و غنی، جملگی عناصر افسانه‌های پريان است که دنی بويل آنها را در هندوستان امروز با سبک سينمايی مدرن خود روايت می کند.

جمال می‌داند که در نظام طبقاتی هندوستان راهی برای پيشرفت امثال او وجود ندارد از اين رو به يک راه حل شبه فانتزی يعنی شرکت در مسابقه ميليونر شدن، متوسل می‌شود. او حاضر نيست سرنوشت نکبت‌بار خود را بپذيرد و درصدد تغيير آن است. مسابقه تلويزيونی برای جمال راهی برای رهايی او از اين وضعيت نااميد کننده و غلبه بر محروميت‌های اجتماعی است.

دنی بویل در حال کارگردانی فیلم «ميليونر زاغه نشين»

اما دنی بويل ظاهرا می‌خواهد بگويد که هدف جمال از شرکت در اين برنامه ميليونر شدن نبوده، بلکه وی خواسته از اين برنامه به عنوان وسيله‌ای برای يافتن محبوبش لاتيکا (از بييندگان پروپاقرص اين برنامه است) که نيروهای جاويد او را به جای نامعلومی برده‌اند، استفاده کند. اما اگر چنين باشد، رفتار هيجان‌زده جمال در شوی تلويزيونی و شور و شوق او برای پاسخ دادن به سوال‌های مسابقه و برنده شدن با اين هدف او مغايرت دارد.

سبک

سبک رئاليستی فيلم با رويکرد مستندگونه دنی بويل همخوان است. بويل در بيشتر صحنه‌ها خصوصا در قسمت‌های فلاش بک مربوط به دوران کودکی جمال و برادرش و پرسه‌زدن آنها در زاغه‌ها و خيابان‌ها از دوربين روی دست استفاده کرده است.

شيوه کار دنی بويل با دوربين در اين صحنه‌ها يادآور رويکرد مستندگونه الخاندرو ايناريتو گونزالس در اپيزود اول فيلم «امورس پروس» و فرناندو ميرلس در فيلم «شهر خدا»ست. نور صحنه‌های داخلی نيز غالبا طبيعی است يا از نورپردازی رئاليستی دنباله روی می‌کند.

ضرباهنگ سريع نماها، ريتم تند، ديناميک و پرتحرکی به فيلم داده. بويل حتی در صحنه‌های مربوط به مسابقه تلويزيونی، با فيلمبرداری از زوايای مختلف، قطع به عوامل پشت صحنه و قطع به مردم کوچه و خيابان که مشتاقانه و با هيجان نظاره گر مبارزه جمال برای برنده‌شدن‌اند، تحرک و انرژی زيادی به اين صحنه‌ها داده و از سبک رايج و کسالت‌آور اين نوع مسابقه‌های تلويزيونی فاصله گرفته است.

دنی بویل کارگردان فیلم «ميليونر زاغه نشين»

سکانس نهايی مربوط به بخش پايانی مسابقه تلويزيونی واقعا نفس‌گير و تکان دهنده است. موقعيت دراماتيکی که جمال در آن قرار دارد، تضاد بين رفتار پرشور و شلوغ مجری برنامه و رفتار آرام و خونسرد جمال از يک سو و تعليق ذاتی نهفته در صحنه (به خاطر روح اين نوع مسابقه) که با زنگ موبايل لاتيکا که درون اتومبيلش جا گذاشته، تشديد می‌شود، اين سکانس را به يکی از بهترين سکانس‌های فيلم «ميليونر زاغه نشين» تبديل کرده است.

دنی بويل تلاش زيادی می‌کند که از سانتيمانتال شدن فيلم جلوگيری کند. تدوين سريع، ضرباهنگ تند نماها، پرهيز از موسيقی رمانتيک، احساساتی و سوزناک هندی ( آر.ای رحمان آهنگساز فيلم به جای اين نوع موسيقی از نوعی راک مدرن هندی وترکيب آن با مايه‌های سنتی هندی در ساختن موسيقی اين فيلم استفاده کرده است) تا حد زيادی اين خواسته بويل را عملی ساخته است.

اما سکانس‌های مربوط به حمله هندوها به زاغه‌های مسلمان‌نشين و کشته شدن مادر جمال و يادآوری مکرر اين صحنه‌ها در ذهن جمال و يا سکانس نهايی ديدار جمال و لاتيکا در ايستگاه راه آهن و نوع ميزانسن صحنه که با سبک کلی فيلم مغايرت دارد، و رقص هندی دسته جمعی پايان فيلم، بيش از هرچيز يادآور فيلم‌های سانتيمانتال باليوودی است.

بويل در ضمن خواسته تغييرات اجتماعی و توسعه شهری وسيع و روزافزون شهر ممبئی (بمبئی سابق) را به موازات رشد تدريجی قهرمانان خردسالش و از دريچه چشم آنها نشان دهد.

زاغه‌ها به سرعت محو شده و برج‌های سربه فلک کشيده از زمين سر بيرون می‌آورند و زاغه‌نشينان يا به حاشيه شهر رانده شده يا در دل جامعه شهری حل می‌شوند. اما بار رمانتيک قوی فيلم، رئاليسم اجتماعی آن را رقيق و کمرنگ می‌سازد و اجازه نمی‌دهد دوربين دنی بويل به زير پوست شهر ممبئی نفوذ کند بلکه در سطح آن باقی می‌ماند.

با اين حال فيلم ميليونر زاغه نشين به مدد مونتاژ ديناميک و پرتحرک و بازی‌های قوی بازيگران فيلم (خصوصا دو پتل در نقش جمال و انيل کاپور در نقش مجری مسابقه تلويزيونی) بيننده را جذب کرده و سمپاتی آنان را نسبت به شخصيت های فيلم و سرنوشت آنها برمی‌انگيزد.