ایران، مرکز مطالعات منطقه‌ای میراث ناملموس

بیژن روحانی

با توافق سازمان جهانی یونسکو و سازمان میراث فرهنگی ایران، مرکز مطالعات منطقه‌ای میراث ناملموس در ایران تاسیس می‌شود. فعالیت‌های این مرکز در محدوده آسیای مرکزی و غربی خواهد بود.

خبرگزاری میراث آریا گزارش داده است که خانم ايرینا بوکووا دبير کل سازمان يونسکو و حميد بقايی رئيس سازمان ميراث فرهنگی اين توافق‌نامه را به صورت جداگانه امضا کردند.

اين توافق نامه در تهران با حضور چون لی هان رئيس دفتر منطقه ای يونسکو و به منظور حفاظت بیشتر از ميراث فرهنگی ناملموس به ويژه ميراث معنوی در خطر و راه اندازی موسسات مستند نگاری ميراث فرهنگی ناملموس به امضای رییس سازمان میراث فرهنگی ایران رسیده است. با این حال این توافق نامه برای اجرایی شدن باید به تصویب مجلس ایران نیز برسد.

ردیف موسیقی سنتی ایرانی در فهرست میراث ناملموس ثبت شده است

از سال ۲۰۰۳ میلادی و با تصویب یک معاهده‌ی جهانی، سازمان یونسکو توجه به حفاظت از میراث ناملموس را نیز به دستور کار خود اضافه کرده است. میراث ناملموس به هر آیین، نماد، دانش، سنت‌ شفاهی و روایی، هنرهای نمایشی (شامل موسیقی سنتی و رقص و آواز)، آیین‌ اجتماعی و گروهی یا هر مهارت، هنر و صنعت دیگری اطلاق می‌شود که در طول سده‌ها از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و دربرگیرنده پاسخ انسان‌ها به محیط اطرافشان، جامعه و تاریخ است.

یونسکو که پیشتر در کار ثبت، حفاظت و معرفی میراث ملموس جهان، مانند آثار معماری، محوطه‌های باستانی و شهرهای کهن، همواره فعال و مشوق کشورها بوده، در سال‌های اخیر ضرورت حفاظت از میراث ناملموس را نیز به عنوان عامل اصلی حفظ تنوع و گوناگونی فرهنگی در سراسر جهان مورد تأکید قرار داده است.

«کاتا آشولا»، نوعی موسیقی روایی از ازبکستان

پیش از این سه مرکز مطالعات میراث ناملموس در آسیا و در کشورهای ژاپن، چین و کره جنوبی تاسیس شده بود و اکنون با این توافق‌نامه جدید، چهارمین مرکز در کل منطقه آسیا و اقیانوسیه در ایران راه اندازی می‌شود. با تشکيل اين مرکز در ايران کشورهای واقع در منطقه آسيای مرکزی و غربی می‌توانند به عضويت مرکز ايران در آيند.

اين کشورها عبارتند از بحرين ، عراق ، امارات متحده عربی ، يمن، اردن، کويت، لبنان، عمان ، عربستان سعودي، سوريه، ترکيه، افغانستان، گرجستان،ارمنستان، آذربايجان، ترکمنستان، ازبکستان، قرقيزستان، تاجيکستان و قزاقستان.

این مرکز قرار است در زمینه‌های مختلفی با کشورهای عضو خود در منطقه آسیای مرکزی و غربی همکاری داشته باشد. افزايش مطالعات علمي و فنی و شناسايي ميراث ناملموس موجود در منطقه و تلاش براي حفاظت از آنها، تقويت ظرفيت و همکاری کشورهای عضو اين مرکز در ارتباط با ميراث فرهنگي ناملموس مشترک ، به روز نگه داشتن بانک های اطلاعاتی ، جمع آوری و پردازش اطلاعات حقوقی، اداري ، مالی ميان آنها، فعاليتهای حفاظتی ، برگزاری کارگاه های آموزشی و کنفرانس ها، همکاری و تبادل اطلاعات با ديگر مراکز تحت نظارت يونسکو فعال در زمينه حفظ ميراث ناملموس و اطلاع رسانی به کميته بين دولتها و دبيرخانه کنوانسيون ۲۰۰۳ از اهداف و فعاليت‌های اين سازمان است.

«آواز صنعا»، مجموعه‌ای از آوزاهای سنتی در یمن

با پیگیری‌های ایران، راه اندازی اين مرکز در سی و پنجمين مجمع عمومی يونسکو که در سال ۲۰۰۹ در پاريس برگزار شد، به تصويب رسيد. به گفته‌ی رییس سازمان میراث فرهنگی ایران «اين مرکز فضايی را فراهم می کند تا ايران به عنوان مرکز و مبدا اصلی فرهنگ در منطقه به جهانيان معرفی شود.»

ایران پیش از این توانسته بود دو اثر خود، یعنی نوروز و ردیف موسیقی سنتی را در سال ۲۰۰۹ در فهرست میراث ناملموس سازمان یونسکو ثبت کند. البته پرونده نوروز یک پرونده مشترک است و ایران به همراه شش کشور دیگر در تهیه آن مشارکت داشته و از این رو نوروز به عنوان میراث مشترک این کشورها به ثبت رسیده است.

«کاراگوز»، نمایش سایه بازی از ترکیه

از میان کشورهایی که در حوزه آسیای مرکزی و غربی قرار دارند و از این پس خواهند توانست با دفتر منطقه ای میراث ناملموس در تهران همکاری همکاری کنند، برخی از آنها پیش از این اقدام به ثبت تعدادی از آثار خود کرده اند.
عراق در سال ۲۰۰۸ توانسته بود موسیقی سنتی خود یا «موسیقی مقام» را در فهرست یونسکو ثبت کند. ترکیه اما در میان کشورهای همسایه پیشتاز است و تاکنون با جدیت بیشتری به معرفی و ثبت میراث ناملموس و سنت‌ها و آیین‌های خود پرداخته است. از سال ۲۰۰۸ تاکنون ترکیه پنج اثر فرهنگی خود را در این فهرست ثبت کرده است. نوروز (به همراه شش دیگر)، هنر موسیقی «عاشیقی»، «کارگوز» یا نوعی نمایش سایه بازی، هنر «مداحی» یا نوعی نقالی و قصه خوانی سنتی و همچنین سماع دروایش.

ازبکستان نیز توانسته است تاکنون چهار اثر خود را معرفی و ثبت کند. نوروز (مشترک با کشورهای دیگر)، «کاتا آشولا» (نوعی آواز سنتی)، موسیقی «شش مقام» و همچنین «فضای فرهنگی بخش بویسون» در جنوب شرقی ازبکستان.

اما هنوز کشورهای دیگری در این منطقه هستند که علیرغم غنای فرهنگی و سنت‌ها و آیین‌های کهن خود هنوز موفق به تهیه و ارسال پرونده‌ای در این زمینه نشده‌اند. از جمله این کشورها می‌توان به لبنان، سوریه و افغانستان اشاره کرد. یونسکو امیدوار است تاسیس مراکز منطقه‌ای برای میراث ناملموس تحرک بیشتری در میان کشورهای امضا کننده این معاهده برای شناسایی، معرفی و ثبت سنت‌ها و آیین‌های تاریخی خود ایجاد کند.