باستان شناسی در جنگ‌های معاصر

بیژن روحانی

سنگرهای جنگ‌ جهانی اول؟ پناهگاه‌های ضد بمباران در جنگ جهانی دوم؟ انبارهای زیرزمینی دوران جنگ سرد؟ پوکه‌های فشنگ کنده کاری شده یا فرش‌ها و گلیم‌های افغان با موضوع جنگ؟

اینها آثاری هستند که جستجو و کند و کاو در جنگ‌های سده بیستم در اختیار ما می‌گذارد. اما آیا واقعا در این آثار اطلاعاتی هم هست که کسی تا به حال چیزی در مورد آن نشنیده باشد؟ آن هم با توجه به این که زمان کمی از این وقایع معاصر می‌گذرد و هزاران صفحه مدرک، صدها فیلم مستند و کتاب‌های فراوانی در مورد هرکدام منتشر شده است.

با این حال دانشگاه بریستول در بریتانیا رشته جدیدی را به نام «باستان‌شناسی جنگ‌های جدید» پایه‌گذاری کرده است.

کنده‌کاری روی پوکه گلوله توپ همراه با نام دو دهکده فرانسوی که کاملا از میان رفته‌اند

مجله Current Archaeology در شماره آخر خود گزارشی را به این رویکرد جدید در باستان‌شناسی اختصاص داده است. نیک ساندرز، استاد این دانشگاه، معتقد است گرچه می‌توان در زمینه جنگ‌های معاصر کتاب‌های بسیاری مطالعه کرد اما یافتن ساخته‌هایی که مربوط به این دوران هستند اطلاعاتی را در اختیار ما می‌گذارد که کتاب‌ها در انتقال آن ناتوان هستند.

آن دسته از اشیایی که در طول جنگ ساخته شده و به کار رفته‌اند، گم شده یا به فروش رسیده‌اند، از کهنه سربازان به وارثانشان رسیده یا به کسی اهدا شده‌اند، همه و همه با جنگ ارتباطی درونی دارند. هر شیء دارای تاریخ و توالی و ترتیب رویدادها و معناهایی است که روی هم داستانی از گذشته را در مورد آن و آدم‌های مربوط به آن شکل می‌دهد.

کنده کاری روی پوکه فشنگ مربوط به جنگ جهانی اول. کنده کاری با توجه به طرح روی آن به هنگام کریسمس انجام شده است

نیک ساندرز رویکرد سنتی در تاریخ سیاسی، تاریخ نظامی و حتا تاریخ اجتماعی را به طورعمده رویکردی متن محور می‌داند. حال آن‌که به اعتقاد او متن‌ها و اسناد معمولا با غرض خاصی نوشته می‌شوند و واقعیت را طور دیگری نشان می‌دهند. به همین‌خاطر کتاب‌ها خیلی اوقات حقیقی نیستند. اما اشیاء از این نظر هم قدرتمندتر و هم حقیقی‌تر جلوه می‌کنند.

پایه‌گذار این رشته جدید در دانشگاه بریستول بر ارتباط نزدیک باستان‌شناسی و مردم‌شناسی تاکید دارد و معتقد است باستان‌شناسی باید راه به شناخت مردم‌ و آدم‌ها پیدا کند. به همین دلیل فصل مهمی از باستان‌شناسی جنگ به «هنر سنگر‌ها» اختصاص دارد.

سربازان فرانسوی به هنگام کنده کاری روی پوکه گلوله، جنگ جهانی اول

هنر سنگر‌ به معنای هر چیزی است که سربازان به هنگام جنگ در سنگرهای خود تولید کرده‌اند. مصالح این هنر پوکه‌های فشنگ، غلاف خالی گلوله‌های توپ و خماره، خشاب‌های کج و از شکل افتاده، قوطی‌های کنسرو و خلاصه هر‌آن چیزی است که یک سرباز در دوران جنگ در اطراف خود یافته و آن را دستمایه خلق اثری هنری کرده است؛ اثری که در آن بازتاب شرایط روحی، اعتقادی و زندگی او نیز دیده می‌شود.

برخی از نمونه‌های جمع‌آوری شده از هنر سنگرها پوکه‌های فشنگی هستند که روی آنها با دقت و ظرافت بی‌نظیری حکاکی و کنده‌کاری شده است. کنده‌کاری‌‌هایی که نه فقط دارای ارزش اجتماعی بلکه دارای ارزش هنری بسیار زیادی نیز هستند. نقاشی‌ها یا یادگاری‌های کوچک روی دیوارها نیز در این دسته بندی جای می‌گیرند. و البته این‌جا تفاوتی میان هنر رسمی وتبلیغاتی جنگ با آن‌چه که سربازان به طور شخصی و خارج از چارچوب‌های رسمی خلق کرده‌اند وجود دارد.

جنگ به یک معنا تغییر شکل و دگرگونی ماده از طریق تخریب آن است و جنگ‌های سده بیستم در بزرگترین مقیاس در تاریخ انسان تخریب به بار آورده اند. اما هنر سنگرها نیز نوع دیگری از تغییر شکل در ماده است که البته نتیجه‌ای کاملا متفاوت را به همراه دارد. جنگ‌های مدرن با قدرت تخریب کنندگی و تغییر شکل بالای خود تاثیرات فراوانی روی جنبه‌های مخنلف زندگی انسانی برجای گذاشته‌اند و برخی از این تاثیرات را می‌شود از طریق آثار هنری سنگرها مطالعه کرد.

کشتی درست شده با استخوان توسط اسیر جنگی در دوران ناپلئون

هنر سنگرها از آن‌جا که با واقعه‌ای بزرگ و دردناک همچون جنگ در ارتباط است غالبا سرشار از نمادها و سمبل‌های گوناگون است و علیرغم این‌که گاه از نظر هنری در آفرینش آن اسلوب‌ها و روش‌های ساده‌ای به کار رفته، دارای لایه‌های معنایی متعدد است. با این‌حال تاکنون توجهی آکادمیک به این گونه از هنر و یادگاری‌های برجای مانده از جنگ‌های جدید در نقاط مختلف دنیا نشده است.

هنر سنگر یا هنر جبهه الزاما توسط سربازان تولید نمی‌شود، بلکه زخمی‌های جنگی در بیمارستان، اسیران و زندانی‌های جنگی در اردوگاه‌ها و حتا افراد غیر‌نظامی درگیر در تبعات جنگ نیزتولید کننده گونه‌های دیگر این هنر هستند.

این ستون مارپیچ را سربازان یونانی با ذوب کردن ساز و برگ فلزی میدان نبرد ساختند

باستان‌شناس دانشگاه بریستول گرچه کار خود را از مطالعه بر آثار برجای مانده از جنگ جهانی اول آغاز کرده اما معتقد است چنین مطالعاتی می‌تواند در تمام دنیا و در هرجایی که جنگی در سال‌های اخیر رخ داده صورت پذیرد تا جنبه‌های اجتماعی و انسانی جنگ بیشتر تحلیل شود.

او قدمت هنر سنگر را به جنگ‌های معاصر محدود نمی بیند، بلکه آن را همپای قدمت خود جنگ‌ها در طول تاریخ برآورد می‌کند؛ از ستون برنزی مارپیچی که یونانی‌ها در سال ۴۷۹ پیش از میلاد با ذوب کردن زره و شمشیرهای برجای مانده از نبرد پلاته ساختند تا یک کشتی فوق‌العاده ظریف ساخته شده از استخوان توسط اسیری جنگی در جنگ‌های ناپلئون و همچنین کنده‌کاری‌های روی چوب سربازان ایرانی در جنگ با عراق و سرانجام حضور موضوعات مربوط به جنگ در نقشه فرش‌ها و گلیم‌های افغانستان در طول سی سال اخیر.

قالیچه‌ای افغان با طرح تانک و ادوات نظامی

همه این‌ها به نوعی پاسخ سربازان و انسان‌های درگیر در جنگ به شرایط پیرامون خود بوده است، پاسخی که اکنون به اعتقاد باستان‌شناسان دانشگاه بریستول نیاز به مطالعه‌ای جدی‌تر دارد.