ستاره شناسی و میراث جهانی

بیژن روحانی

آسمان و کیهان هزاره‌های متمادی ذهن انسان‌ها از تمدن‌های گوناگون را به خود مشغول کرده است. تلاش این تمدن‌ها جهت شناخت و یا تفسیر آن‌چه که در آسمان می‌دیده‌اند در معماری، نقاشی، سنگ‌نگاره‌ها و دیگر اشکال هنری و فرهنگی بازتاب یافته‌ است.

مقبره دوران پیش از تاریخ با کاربرد نجومی، ایرلند

سازمان یونسکو به همراه کمیته میراث جهانی این سازمان قصد دارد طی برنامه‌ای گسترده کشورهای گوناگون را به شناخت و حفاظت هرچه بیشتر از این میراث مشترک بشری ترغیب کند. هدف اصلی این برنامه برقرار کردن ارتباط میان "علم" و "فرهنگ" برپایه تحقیقات و مطالعاتی است که بتواند ارزش‌های فرهنگی وعلمی آثار مربوط به ستاره‌شناسی و نجوم را در تمدن‌های مختلف آشکار کند. شناخت، حفاظت و معرفی این آثار سه محور عمده در برنامه کمیته میراث جهانی یونسکو هستند. این برنامه همچنین قصد دارد کشورهای مختلف را جهت توجه بیشتر به آثار معماری و فرهنگی مرتبط با ستاره شناسی به همکاری با یکدیگر تشویق کند.

تقویمی از تمدن مایا

آسمان و نشانه‌های آن، همواره بخشی از فضای مشترک زندگی انسان در زمان‌های مختلف را تحت تاثیر خود قرار داده و واکنش‌ او را در جهت شناخت و تفسیر ناشناخته‌های آسمانی برانگیخته است. رابطه میان انسان و آسمان در بخش مهمی از ساخته‌ها و آفریده‌های بشری نمود پیدا کرده است. از ساختمان‌ها و ساختار‌های کوچک سنگی جهت رصد ستارگان و تعیین نقاط اعتدال بهاری و پاییزی تا گاهشماری‌هایی که روی گل نقش بسته‌اند و یا نقوش حیوانی روی تخته سنگ ‌ها که هرکدام به یکی از شکل‌های آسمانی و صور فلکی اشاره دارند و همچنین ابزار گوناگون رصد آسمان، همگی بخشی از این زمینه گسترده فرهنگی هستند. آثاری که رابطه پیچیده و کهن انسان و آسمان را نشان می‌دهند به اندازه تنوع فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف، گوناگون هستند. این ارتباط، گاه در شکل آیین‌ها و مراسم آیینی کهن نیز دیده می‌شود. یونسکو تاکید می‌کند که "آسمان" در طول تاریخ حیات انسان، به یک بستر گسترده جهت آفرینش انواع شکل‌های فرهنگی و هنری شکل داده است.

با این حال تعداد کمی از این آثار تاکنون در فهرست میراث جهانی سازمان یونسکو ثبت شده اند و ارزش علمی آنها نیز به درستی شناخته نشده است. از این رو یکی از اهداف سازمان یونسکو در برنامه "ستاره شناسی و میراث جهانی" غنی کردن فهرست میراث مشترک بشری با چنین آثاری است. آثاری که شناخت و ثبت آنها در این فهرست منجر به حفاظت و معرفی بهتر آنها نیز خواهد شد.

پارسه، پلکان کاخ آپادانا

سازمان یونسکو به همراه اتحادیه بین المللی ستاره شناسی و شورای جهانی بناها و محوطه‌ها تاریخی (ایکوموس) در حال تهیه یک بانک اطلاعاتی بزرگ از چنین آثاری است و طبیعتا همکاری کشورها برای معرفی آثارشان به غنی‌تر کردن این بانک اطلاعاتی کمک می‌کند.

از کهن‌ترین آثاری که تاکنون در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌اند می‌توان به منطقه تسودیلو در کشور بوتسووانا در آفریقا اشاره کرد. این منطقه به دلیل تعدد و غنای نقاشی‌های صخره‌ای به "لوور صحرا" نیز معروف شده است. منطقه‌ای که معرف زندگی انسان از حدود صدهزار سال گذشته است. بیش از چهار هزار و پانصد نقاشی صخره‌ای که برخی از آنها بیش از بیست و پنج هزار سال قدمت دارند در این منطقه وجود دارد و برخی نقاشی ها به ارتباط انسان و آسمان و تفسیر او از پدیده‌های ناشناخته آسمانی مرتبط می‌شود.

از دیگر آثار مهم این فهرست می‌توان به محوطه‌ها و ساختارهای دوران پیش از تاریخ و خرسنگی (مگالیتیک) مانند معابد جزیره مالت، محوطه‌ی برو نا بوین (Brú na Bóinne) در ایرلند و استون هنج در جنوب انگلستان اشاره کرد. در آرامگاه مشهور منطقه نیوگرنج ایرلند مربوط به دوران پیش از تاریخ، پرتو آفتاب سپیده‌دم در کوتاه‌ترین روز سال، می‌تواند به انتهای راهرو برسد و کف اتاق را روشن کند و به این ترتیب آغاز فصل زمستان یا انقلاب زمستانی مشخص می‌شود.

معبد بهشت، چین

از آنجا که دانش مربوط به ستاره شناسی و گاهنگاری در میانرودان یا بین النهرین پیشرفت‌های بسیار قابل توجهی کرد، آثار درخور توجهی چه به صورت سنگ نگاره و چه به صورت تقویم‌ها و یا وسایل رصد آسمان در این منطقه پدید آمد

. همچنین در این فهرست که یونسکو معتقد است راه درازی تا تکمیل کردن آن وجود دارد، نام محوطه پارسه یا تخت جمشید از ایران نیز به چشم‌ می‌خورد و با کاربردهای نجومی آن نیز اشاره شده است.

معابد و اهرام مصری، محوطه‌های یونانی و رصدخانه‌ تمدن‌های مایا و اینکا در آمریکای جنوبی نیز بخش مهمی از گنجینه مشترک بشری هستند که به خوبی ارتباط پیچیده انسان و آسمان را مشخص می‌کنند.

ایران به جز پارسه، دارای بناها و محوطه‌های زیادی است که هرکدام به نوعی با دانش انسان از آسمان در ارتباط بوده‌اند. از برخی چهارتاقی‌ها که دارای کاربردهای نجومی نیز بوده‌اند تا رصدخانه‌ مراغه و رصد‌خانه‌های تاریخی دیگر. با این حال به نظر می‌رسد تاکنون تلاشی جدی برای معرفی این آثار در سطح جهانی صورت نگرفته است.

بخش مهم دیگری از تلاش‌های یونسکو در این مطالعه موردی، به نشان دادن سهم مهم ستاره شناسی در پیشبرد تمدن، فرهنگ و هنر اختصاص دارد.

از آنجا که سال ۲۰۰۹ میلادی به نام سال جهانی ستاره شناسی نیز نامگذاری شده بود نشست‌های مختلفی در همین زمینه تاکنون برگزار شده و تعدادی نیز در ماه‌های پایانی برگزار می‌شوند. برزیل، روسیه و ایتالیا میزبان سه کنفرانس مهم در زمینه میراث جهانی و ستاره شناسی بودند.