سالگرد نجات بزرگ

بیژن روحانی

سازمان جهانی یونسکو امسال به همراه کشورهای مصر و سودان پنجاهمین سالگرد تلاشی بزرگ و بین‌المللی را برای حفاظت از یک محوطه باستانی کم‌نظیر جشن می‌گیرد.

پنجاه سال پیش در چنین روزهایی، با تلاش‌ها و کمک‌های کشورهای متعدد زیر نظر یونسکو، تعدادی از مهم‌ترین آثار باستانی مصر و سودان که با خطر غرق شدن و نابودی رو‌به‌رو بودند طی عملیاتی پیچیده و دشوار جا به جا شد. عملیاتی که اکنون پس از نیم قرن همچنان موضوع بحث‌های حفاظتی از منظرهای مختلف است.

در سال ۱۹۵۹ کشورهای مصر و سودان درخواست کمکی جهانی را به سازمان یونسکو ارسال کردند. پروژه احداث سد عظیم اسوان روی رودخانه نیل تعداد زیادی از نیایشگاه‌ها و یادمان‌های منطقه باستانی نوبیه را با خطر نابودی تهدید می‌کرد. از جمله این نیایشگاه‌های باستانی، نیایشگاه سه هزار و سیصد ساله ابوسمبل بود که به دستور فرعون رامسس دوم ساخته شده بود. نیایشگاهی تمام سنگی با مجسمه‌های عظیم فرعون.

سد بزرگ اسوان

سد اسوان جزو پروژه‌های بلند پروازانه‌ای بود که جمال عبدالناصر، رییس جمهور وقت مصر، برای توسعه‌ی صنعتی این کشور قصد اجرای آن‌ها را داشت. سد با قرار گرفتن روی رودخانه نیل قرار بود تا اهداف متفاوتی را عملی کند: مانع طغیان‌های ویرانگر رودخانه شود، به تولید نیروی برق کمک کند و آب کافی را برای توسعه صنعت و کشاورزی مهیا سازد.

اما در کنار این اهداف، زیان‌های پیش‌بینی نشده محیطی و فرهنگی بسیاری نیز بر سر راه این پروژه قرار گرفته بود: با تشکیل دریاچه بزرگ ناصر پشت سد و زیر آب رفتن بخش بزرگی از منطقه نوبیه بیش از شصت هزار نفر از مردم ساکن در آنجا مجبور به کوچ اجباری شدند.

همچنین بسیاری از مناطق حاصلخیز آبرفتی کنار رود نیل، پشت دریاچه سد ماندند و یا زیر آب فرو رفتند. میزان ماهیگیری نیز در سواحل مدیترانه‌ای مصر پس از ایجاد سد کاهش زیادی پیدا کرد. سد اسوان پروژه‌ای بود که نشان داد سدها به غیر از منافع اقتصادی می‌توانند آسیب‌هایی بسیار جدی را نیز به همراه داشته باشند.

نیایشگاه ابوسمبل

سد اسوان از سوی دیگر دارای پیچیدگی‌های سیاسی بسیاری نیز بود. در هنگامه رقابت شدید میان اتحاد جماهیر شوروی و ایالات متحده آمریکا، ماجرای پیشنهاد‌های کمک‌ مالی از سوی هر کدام از این قدرت‌ها برای متمایل کردن مصر به سمت خویش، به این پروژه ابعاد متفاوتی بخشید.

همزمان با اتمام پروژه و بالا آمدن تدریجی آب، مشخص شد که منطقه نوبیه با تهدیدی بسیار جدی رو‌به‌روست. نوبیه منطقه‌ای است در حاشیه رودخانه نیل که اکنون میان کشورهای مصر و سودان قرار گرفته است. نوبیه از دوران نوسنگی سکونت‌گاه انسان بوده و پس از آن نیز در حدود ۲۳۰۰ سال پیش از میلاد مسیح این منطقه دارای پادشاهی مستقلی شد و سپس جزو قلمرو تعدادی از فرعون‌های مصر قرار گرفت.

بالا آمدن آب سد می‌توانست چندین هزار سال تاریخ و آثار آن را برای همیشه در خود غرق کند. در میان آثار مهم منطقه چند نیایشگاه جایگاه ويژه‌ای داشتند. محوطه ابوسمبل دارای دو نیایشگاه بزرگ و کوچک بود که هر دو در دل صخره‌های عظیم و با قطعات بزرگ سنگی ساخته شده بودند، نیایشگاه‌هایی که به فرعون رامسس دوم و ملکه او تعلق داشتند.

جا به جایی مجسمه‌ها و نیایشگاه

نیایشگاه بزرگ‌تر یکی از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین معابد برجای مانده از دوران فرعون‌ها در مصر است. ارتفاع چهار مجسمه سنگی فرعون در مقابل در ورودی آن بیست متر و ارتفاع خود نیایشگاه بیش از سی و دو متر است. هر چهار مجسمه مربوط به رامسس دوم هستند و او را نشسته روی تخت و با تاج سلطنت مصر (مصر بالا و پایین یا علیا و سفلی) نشان می‌دهند.

اما مجسمه‌های نیایشگاه ابو سمبل به جز ارزش‌های تاریخی و هنری خود دارای یک ارزش فوق‌العاده و منحصر به فرد نیز هستند. یکی از این مجسمه‌ها در حقیقت نشان دهنده یکی از قدیمی‌ترین شواهد موجود از حفاظت یک اثر هنری در همان دوران باستان است.

نیایشگاه ایریس زیر آب می‌رود

بیش از سه هزار سال پیش زمانی که کار ساختن مجسمه‌ها و نیایشگاه به پایان رسید، بازوی راست یکی از چهار مجسمه آسیب دید. اما مصریان در همان زمان، به جای تعویض بازوی آسیب دیده مجسمه، برای حفاظت از آن قطعه سنگ تراشیده شده‌ای را به عنوان نگهدارنده بازو زیر آن تعبیه کردند.

عملی که هزاران سال بعد باستان‌شناسان و حفاظت‌گران را متوجه این نکته کرد که نزد مصریان باستان، به دلایل اعتقادی، حفاظت از مجسمه اصلی مهم‌تر از تعویض قطعه آسیب دیده آن بوده است. تمام ارزش‌های منحصر به فرد این نیایشگاه و نیایشگاه دیگری به نام فیله، ضرورت حفظ آن از خطر غرق شدن در دریاچه ناصر را لازم می‌کرد.

همچنین بخش دیگر آثار منطقه نوبیه واقع در کشور سودان نیز با همین خطر رو‌به‌رو بود. اما مصر و سودان به تنهایی قادر به انجام این عملیات پیچیده نبوند. برای اولین بار از زمان تأسیس سازمان یونسکو، کمپین یا تلاشی بزرگ و جهانی برای به انجام رساندن پروژه‌ای آغاز شد که ابعاد و پیچیدگی‌های آن هنوز هم پس از گذشت پنجاه سال شگفت‌آور است.

ابوالهول‌ها در حال غرق شدن

پروژه جا به جایی فقط شامل منتقل کردن این دو نیایشگاه عظیم به مکانی امن نبود بلکه بیست یادمان و ساختمان کوچک‌تر نیز شامل این عملیات نجات بخشی شدند. برای این عملیات بزرگ که چهار سال زمان آن طول کشید بیش از چهل میلیون دلار در آن زمان هزینه شد و پنجاه کشور در جمع‌آوری کمک‌های لازم مشارکت کردند. عملیات تحت نظارت و با هماهنگی سازمان یونسکو به انجام رسید.

نیایشگاه‌ها، مجسمه‌ها و سایر یادمان‌ها در این منطقه به قطعات بزرگ تقسیم و از دل صخره بریده شدند و سپس شصت و پنج متر بالاتر روی همان کوه دوباره به شکل اول نصب شدند. تنها خود نیایشگاه ابوسمبل، پس از نقشه‌برداری بسیار دقیق، به شانزده هزار قطعه بزرگ تقسیم شد.

اکنون هزاران گردشگر در روز از این محل بازدید می‌کنند

نیایشگاه با این‌که بیش از شصت متر بالا برده شد، اما جهت و موقعیت قرار‌گیری اصلی آن نسبت به خورشید کاملاً حفظ شد. اهمیت زاویه نیایشگاه نسبت به خورشید در آن است که هر سال به هنگام اعتدال بهاری و پاییزی، نور خورشید دقیقاً از در ورودی به روی چهره یکی از مجسمه‌های رامسس در عمق تاریک ساختمان می‌تابد.

بعضی از آثار کوچک‌تر پس از آن‌که آب دریاچه ناصر بالا آمد طی عملیاتی به مراتب پیچیده‌تر از زیر آب بیرون آورده و در جای دیگری دوباره برپا شدند. نیایشگاه ایسیس (مادر طبیعت در مصر باستان) چهار سال پس از آن‌که در آب فرو رفته بود بیرون آورده شد و به جزیره‌ای در میان رودخانه نیل انتقال پیدا کرد.

کویچیرو ماتسورا، مدیر کل فعلی سازمان یونسکو، در پیامی به مناسبت پنجاهمین سالگرد این پروژه مهم و شگفت‌انگیز، آن را معجزه‌ای لقب داده که با تلاش‌های جامعه جهانی به وقوع پیوست. ماجرای سد اسوان که امسال پنجاهمین سالگرد آن است نشان داد که سدها در عین کمک به پیشرفت‌های صنعتی می‌توانند دارای تهدیدهای محیطی و فرهنگی متفاوتی باشند.