شاه صفوی در لندن

بیژن روحانی

اهمیت شاه عباس، پنجمین پادشاه صفوی را در کدام بخش از زندگی او می‌توان خلاصه کرد؟ البته بستگی دارد این سوال را از چه کسی بپرسید. معمولاً اهل سیاست، علاقه‌مندان به بررسی تحولات اقتصادی، معماران و شهرسازان، هنرمندان و نقاشان و حتا مذهبیون، هرکدام به تحولات مهمی که شاه عباس در حوزه مورد علاقه آنان ایجاد کرده اشاره می‌کنند؛ و این یعنی آن‌که ایران در عهد عباسی، یک دگرگونی بزرگ را پشت سر گذاشته یا در حقیقت از نو ساخته شده است.

«شاه عباس؛ بازسازی ایران» نام نمایشگاهی است که موزه بریتانیا با همکاری بنیاد میراث ایران در لندن و مشارکت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران و همچنین موزه ملی ایران و با تبلیغات فراوان برگزار کرده است. نمایشگاهی که از نوزدهم فوریه تا چهاردهم ژوئن برقرار خواهد بود.

شاه عباس (۹۹۶ ـ ۱۰۳۸ قمری / ۱۵۸۸ ـ ۱۶۲۹ میلادی) که در شانزده سالگی قدرت سیاسی ایران را در دست گرفت با کشوری آشفته مواجه شد که از هر سو مورد تهدید بود. بزرگ‌ترین خطر در مقابل عباس جوان، امپراتوری عظیم عثمانی در مرزهای غربی بود.

چنین تهدید بزرگی سب شد تا شاه صفوی به جست‌وجوی متحدان جدیدی به خصوص در میان اروپاییان بپردازد، و به این ترتیب در این دوران فصل نوینی در روابط ایران و غرب که هر دو دشمن مشترکی به نام عثمانی‌ها داشتند آغاز شد.

نقاشی شاه عباس همراه با پرنده شکاری، امپراتوری گورکانی، اواخر سده هفدهم میلادی

در این دوران است که اروپاییان متعددی در دربار صفوی ظاهر می‌شوند؛ از پیترو دلا واله ایتالیایی تا برادران شرلی بریتانیایی. و به این ترتیب سفرنامه‌ها، خاطرات، نامه‌نگاری‌ها و حتا طرح‌ها و نقاشی‌های فراوانی از آنان برجای می‌ماند.

نامه پادشاه صفوی به چارلز اول، پادشاه انگلستان، از جمله اسناد به نمایش در آمده در این نمایشگاه است، نامه‌ای که در آن شاه عباس از شاه انگلستان می‌خواهد ضمن اعزام نمایندگانش و برقراری روابط متقابل با ایران، با تاجران و بازرگانان ایرانی به خوبی رفتار کند.

چندی بعد، شاه عباس با دریافت کمک‌هایی از انگلستان، شامل توپ و کشتی جنگی توانست جزیره هرمز در خلیج فارس را از پرتغالی‌ها، رقیب دیرینه انگلیسی‌ها، باز پس بگیرد. شاه عباس در طول مدت سلطنتش توانست ایران را از کشوری متزلزل و آشفته به قلمرویی یکپارچه و با ثبات تبدیل کند که در مرکز ارتباطی شرق و غرب نقش یگانه‌ای را برعهده داشته باشد.

اصفهان در این دوره ارتباط گسترده سیاسی، تجاری و حتا نظامی با بسیاری از شهرهای مهم اروپایی داشت. ارتباطات گسترده شاه عباس با اروپا از یک سو و از سوی دیگر با چین و امپراتوری گورکانی توانست وضعیت اقتصادی ایران را به طور قابل ملاحظه‌ای بهبود بخشد.

خط نستعلیق اثر گوهرشاد دختر میرعماد

بهبود وضعیت اقتصادی، در طرح‌های عظیم شهرسازی و معماری و همچنین شکوفایی هنری این دوران نمود گسترده‌ای پیدا کرده است. مشهور است که شاه عباس بسیاری از نقاط ایران را برای آگاهی یافتن از وضعیت کشور، پیموده است. کاروانسراهای فراوان در سرتاسر ایران نشانی از گسترش راه‌های ارتباطی در این دوران است.

برخلاف بسیاری از شاهان و حکمرانان اروپایی، از شاه عباس تصویر و مجسمه‌ای عمومی که او را در حالت‌های مختلف نشان دهد وجود ندارد. حتا نقش او روی سکه‌های دوران خودش نیز ضرب نشده است. از این رو برای آشنایی با تصویر او باید به چند تصویر و نقاشی محدود و عمدتاً خصوصی اکتفا کرد.

یکی از مهمترین مضمون‌هایی که در آثار چند نقاش مختلف تصویر شده است ملاقات شاه عباس با خان عالم، سفیر امپراتوری مغولی هند (گورکانیان) است. فرستاده گورکانیان که بنابر نوشته جهانگیر، امپراتور گورکانی همراه با نقاش و هنرمندی به نام بیشن داس در دربار صفوی حضور داشته با شاه عباس ملاقات‌های متعددی کرده است.

یکی از این دیدارها که در فرح‌آباد ساری صورت گرفته، مراسم شکار و خوش‌گذرانی شاه و سفیر بوده که به موضوع چندین نقاشی تبدیل است: شاه عباس در دشتی فراخ مقابل سفیر نشسته و به او پیاله‌ای شراب تعارف می‌کند و در اطراف آنان ملازمان ایستاده‌اند و یکی از آنان پرنده شکاری شاه را نیز روی بازوی خود نگاه داشته است.

شاه عباس و پسر نوجوان، اثر محمد قاسم، بر حاشیه نقاشی این شعر به چشم می‌خورد: برآرد روزگارت از سه لب کام/ لب یار و لب جوی و لب جام

نمایشگاه اخیر گرچه سعی کرده است مهم‌ترین نقاط عطف دوران شاه عباس را به طور مختصر مرور کند، اما شاید در برخی جنبه‌ها، مخاطب با کمبود اطلاعات رو‌به‌رو باشد. به عنوان مثال تحولات معماری و شهرسازی در دوران شاه عباس و به خصوص در اصفهان، پایتخت پادشاهی صفوی، یکی از مواردی است که چندان شرح و بسط نیافته ست.

گرچه نمایش اسلایدهای زیبا از آثار معماری صفوی در اصفهان و مشهد و اردبیل، بازدید کننده را با جلوه‌های بصری این معماری آشنا می‌کند، اما اطلاعاتی در مورد خود این آثار و تحولات معماری به و جود آمده در این دوران ارائه نمی‌شود.

همچنین طرح بزرگ شهرسازی شاه عباس در اصفهان، در نمایشگاه معرفی نمی‌شود. در حقیقت به واسطه این طرح شهرسازی خلاقانه است که آثار مهم معماری جایگاه مناسب خود را در بافت شهری اصفهان عباسی پیدا می‌کنند.

آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، جد شاه عباس صفوی

با این حال نمایشگاه در بخشی که مربوط به خط و نگار‌گری و هنرهای تجسمی است، توانسته آثار منحصر به فردی از هنر صفوی را به نمایش بگذارد. از این جمله می‌توان به آثار نقاشانی مانند رضا عباسی و محمد قاسم و همچنین خوش‌نویسانی چون علیرضا عباسی، میرعماد و گوهرشاد دختر هنرمند میرعماد اشاره کرد. دست‌خط ظریف و زیبای گوهرشاد که خطاطی را از پدر آموخته بود، یکی از آثار جالب توجه این مجموعه است.

بازدید کنندگان نمایشگاه نیز نظرات مختلفی در این زمینه داشتند. مسعود بهنود، نویسنده و روزنامه‌نگار که به تماشای این آثار آمده بود ضمن اشاره به اهمیت نمایشگاه به برخی کمبودهای آن نیز اشاره می‌کند:

«از آقای حکیم‌زاده به عنوان یکی از کسانی که زحمت خیلی زیادی برای این نمایشگاه کشیده بود هیچ اسم و اثری در میان نبود، در حالی که او چند سال برای برگزاری این نمایشگاه تلاش کرد. دوم این‌که اطلاعاتی که در بروشور و در گوشی‌ها هست دقیق نیست. در بعضی موارد نقش شاه اسماعیل و شاه عباس با یکدیگر عوض می‌شود. شیعه شدن ایران که در یکی از این توضیحات به شاه عباس نسبت داده شده، در حقیقت توسط شاه اسماعیل صورت گرفته است. یا مثلاً توضحیات مربوط به قم دقیق نیست.»

مسجد شاه و میدان نقش جهان

اما اریک، بازدید کننده انگلیسی در این مورد نظر دیگری دارد: «نمایشگاه واقعاً خوبی بود، گوشی‌ها اطلاعات جالبی ارائه می‌کردند و به طرز مناسبی هم ضبط شده بودند و در حقیقت دارای چند لایه اطلاعات بودند. ما در مورد ایران باستان مطالعاتی کرده بودیم ولی در مورد این دوره تاریخی تقریباً چیزی نمی‌دانستیم که نمایشگاه در این زمینه اطلاعات لازم را به ما داد.»

بخش دیگری از نمایشگاه به حضور مهم ارامنه در ایران که از دوره شاه عباس آغاز شد می‌پردازد. همچنین ظروف چینی بسیار گران‌بهایی که شاه عباس به مقبره جد خود در اردبیل هدیه کرده بود نیز در معرض نمایش هستند. در کنار آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی ساختمانی به نام چینی‌خانه وجود دارد که محل نگهداری ظروف گران‌بهایی بوده که به سفارش شاه عباس از چین به ایران آورده می‌شده است.

تزیینات برخی از این ظروف که حاصل کار بهترین کارگاه‌های هنری چین هستند بعدها روی ظروف لعابداری که در کرمان، کاشان یا شهرهای دیگر ایران ساخته می‌شد تأثیر گذاشت. اشیاء نمایشگاه موزه بریتانیا از کشورهای مختلف گردآوری شده‌اند. ایران، بریتانیا، ایتالیا، فرانسه، ایالات متحده آمریکا، روسیه، کویت و سوییس کشورهایی هستند که آثاری از مجموعه‌های دولتی یا خصوصی آن‌ها به طور موقت در اختیار موزه بریتانیا قرار گرفته است.

اعلان نمایشگاه در موزه بریتانیا / عکس: زمانه

بسیاری اعتقاد دارند که دوران صفویه تأثیر قطعی و انکار‌ناپذیری بر شکل‌گیری هویت ایران امروزی داشته و در میان پادشاهان صفوی شاه عباس بی‌تردید از مقتدرترین و تأثیرگذارترین آن‌ها بوده است.

نمایشگاه شاه عباس، سومین نمایشگاه از سلسله نمایشگاه‌هایی است که موزه بریتانیا به پادشاهان و حکم‌رانانی اختصاص داده که دنیا را در زمان خود تغییر دادند و تأثیر خود را تا امروز نیز برجای نهادند. پیش از این دو نمایشگاه دیگر به بررسی امپراتوری از چین و آدریان امپراتور رمی اختصاص داشت.

بر راهروی متروها، بدنه اتوبوس‌ها و دیوارهای شهر لندن این روزها اعلان نمایشگاه شاه عباس دیده می‌شود. تصویری برگرفته از نقاشی دیوار کاخ چهلستون اصفهان که شاه را در لباسی فاخر و زردرنگ با گل و بته‌های ریز، دو زانو نشسته روی زمین و پیاله‌ای بر کف تصویر می‌کند.