آسیب‌های گسترده در مسجد جامع اصفهان

بیژن روحانی

یکی از منحصر به فردترین آثار معماری ایرانی به دلیل بی‌توجهی‌های مداوم با فرسایش شدید رو‌به‌روست؛ مسجد عتیق یا جامع اصفهان را نه احداث مترو تهدید می‌کند و نه بزرگراهی قرار است از مجاور آن بگذرد و نه برجی چند ده طبقه در حریمش بالا می‌رود، بلکه مجموعه‌ای از عواملی که در ابتدا ممکن است ناچیز به نظر برسد دست به دست هم داده تا آسیب‌های فراوانی بر بیش از هزار سال تاریخ معماری وارد کند.

خبرگزاری مهر به تازگی گزارشی منتشر کرده است که نشان می‌دهد چگونه کار گذاشتن حفاظ‌های فلزی در کالبد تاریخی مسجد، آتش افروختن گاه و بی‌گاه شبانه پای دیوارها، وجود کولرهای آبی به تعداد فراوان، عبور لوله‌های بخاری از کنار تزیینات آجری، چسباندن مکرر آگهی‌ روی کاشی‌ها و آجرهای لعابدار، سیم‌کشی‌های غیر استاندارد، نصب بلندگو و نورافکن روی دیوارها، سیستم روشنایی و تأسیسات برقی مستهلک و ناامن و احداث دستشویی در مکانی نامناسب وضعیتی را برای مسجد جامع اصفهان پدید آورده است که باورکردنی نیست.

نمایی از ایوان‌های مسجد / عکاس: Tim Bradley، منبع: Archnet

ظرف حدود یک ماه گذشته این دومین گزارشی است که خبرگزاری مهر از وضعیت حفاظت آثار منحصر به فرد معماری و تاریخی ایران منتشر می‌کند. پیش از این گزارش دیگری از همین خبرگزاری در مورد مرمت‌ آرامگاه کوروش واکنش‌های گوناگونی را برانگیخت.

گزارشی که شیوه مرمت را باعث وارد شدن آسیب‌هایی به این ساختار سنگی برآورد کرده بود. در حالی که در مورد گزارش پاسارگاد، سرپرست مرمت سنگ در محوطه ثبت جهانی پاسارگاد معتقد بود عکس‌های منتشر شده و تفسیرهای آن منطبق با واقعیت نیست، اما گزارش اخیر از مسجد جامع اصفهان شکی باقی نمی‌گذارد که این بنای منحصر به فرد قربانی بی‌توجهی‌های فراوانی شده و روز به روز بر دامنه آسیب‌های آن افزوده می‌شود.

در فاصله چند متری محراب اولجایتو، جعبه فیوزی با سیم‌های درهم ریخته و آویزان و فاقد هرگونه استاندارد و معیارهای ایمنی لازم قرار دارد. وضعیتی که حتا شایسته یک ساختمان معمولی کوچک هم نیست چه برسد به هم‌جواری با محرابی با بیش از هفتصد سال قدمت که گچ‌بری‌هایش آن را به یکی از شاخص‌ترین آثار هنری برجای مانده از دوره ایلخانی تبدیل کرده است.

نصب حفاظ‌های فلزی / منبع: خبرگزاری مهر

وسعت مسجد، ورودی‌های متعدد و واقع شدن در آن ابتدای بازار تاریخی اصفهان گاه مشکلاتی از قبیل ورود و تجمع افراد و افروختن آتش در پای دیوارها یا مجاور درهای تاریخی آن را به وجود آورده است.

نشان این آتش‌افروزی‌ها روی بخشی‌هایی از دیوارها به چشم می‌خورد. چند سال گذشته نیز آتش زدن زباله‌های انباشته شده مقابل یکی از ورودی‌های کوچک مسجد باعث آسیب دیدن در چوبی قدیمی آن شد.

اما راهکاری که برای جلوگیری از تجمع شبانه افراد در زیر تاقی‌ها و ورودی‌ها در پیش گرفته شده نیز نامناسب است. استفاده از حفاظ‌ها و درهای فلزی ناهماهنگ با معماری مسجد نمونه‌ای از این راهکارهاست.

سیم‌های رها شده و تأسیسات الکتریکی فرسوده در نزدیکی محراب / منبع: خبرگزاری مهر

اما به جز این‌ها، عواملی از بیرون و اطراف مسجد نیز بروز آسیب‌هایی را سبب شده‌اند. نفوذ رطوبت از فضاهای اطراف و همچنین زمینی که اخیراً در پشت گنبد مسجد به درختکاری اختصاص یافته است، آب و رطوبت را به زیر دیوارهای آجری هدایت می‌کند.

از موارد دیگر می‌شود به نصب بلندگو‌های متعدد در جای جای مسجد اشاره کرد. اصولاً در نحوه اتصال بلندگو، چراغ و یا هر وسیله‌ی دیگر روی دیوار بناهای تاریخی باید احتیاط و راهکارهای ويژه‌ای صورت بگیرد و تا حد ممکن از وصل کردن مستقیم چنین وسایلی روی جداره‌ها خودداری شود.

اما علاوه بر این‌ها لرزش تولید شده توسط این بلندگوها که امواج صدا را چند برابر می‌کنند نیز برای تزیینات و ساختار فرسوده بنایی هزار ساله قطعاً نامناسب است. مسجد جامع اصفهان را با کمتر بنایی تاریخی در ایران می‌توان مقایسه کرد.

کاشی‌های دود زده / منبع: خبرگزاری مهر

وجود لایه‌های متعدد تاریخی و تغییراتی که در دوره‌های مختلف در آن صورت گرفته، مسجد را به دانشنامه‌ای از تحولات تاریخ معماری ایرانی بعد از اسلام تبدیل کرده است. کاوش‌های باستان‌شناسی نشان داد که مسجد نخستین در میانه قرن دوم هجری در این مکان ساخته شده است.

این کاوش‌ها همچنین نشان‌دهنده وجود آثاری پیشا‌اسلامی در این محل بودند. در قرن سوم هجری مسجد اولیه را به دلیل طرح توسعه و همچنین جهت‌گیری اشتباهش نسبت به مکه تخریب و مسجدی بزرگ‌تر در همان مکان احداث کردند.

در دوره آل بویه ضمن نماسازی اطراف حیاط، مناره‌هایی به مسجد افزوده شد که جزو نخستین نمونه‌های کاربرد هم‌زمان دو مناره در مساجد بود. طرح ابتدایی مسجد به شکل شبستانی و فاقد گنبدخانه بوده است.

بلندگو و لوله بخاری در مجاورت تاق‌های آجری / منبع: خبرگزاری مهر

امروز مسجد بیشتر به خاطر اقدامات و تغییرات اساسی‌اش در دوره سلجوقی (پنجم و ششم قمری / یازدهم و دوازدهم میلادی) مشهور است. گنبدهای مسجد جامع در دوران سلجوقیان به آن اضافه شد؛ گنبدهای نظام‌الملک و تاج‌الملک که بخشی از شهرت مسجد به خاطر ابداعات فوق‌العاده‌ای است که در شیوه ساخت و برافراشتن آن‌ها به کار رفته است.

ایوان‌های مسجد نیز در این دوران در صحن یا حیاط آن اضافه شدند و مسجد به صورت مسجدی چهار ایوانی درآمد. شیوه‌ای که سپس به شیوه مرسوم در معماری مساجد ایرانی تبدیل شد.

در دوران صفوی تزییناتی به ایوان‌های دوره سلجوقی اضافه شد. تغییرات مسجد تا دوران قاجار نیز ادامه داشت از این رو جامع اصفهان فرصتی یگانه برای بررسی تحول شیوه‌های مختلف معماری در ایران است.

بخش مهمی از عملیات باستان‌شناسی و مرمت‌های اصلی مسجد جامع اصفهان توسط موسسه شرق‌شناسی ایتالیا (ایزمئو) و پیش از انقلاب ایران صورت گرفته است. عملیاتی که منجر به شناسایی بسیاری از لایه‌های تاریخی مسجد شد.

گنبد شمالی (تاج‌الملک) / عکاس: Josephine Powell، منبع: Archnet

این لایه‌های تاریخی با تحولات شهری در اصفهان نیز هماهنگ بوده‌اند. یعنی هنگامی که نخستین هسته شهری اصفهان با ترکیب مراکز روستایی اطراف در یکدیگر شکل گرفت، مسجد نیز ساخته شد و در کنار آن نخستین میدان شهر و فضاهای عمومی دیگر به وجود آمد.

مسجد در شکل‌گیری و جهت دادن به بسیاری از گذرها و معابر در هسته تاریخی اصفهان نیز نقش داشته است. جامع اصفهان نشان تحول و دگرگونی اندیشه معمارانه در طول چندین و چند سده است.

اگر به عنوان مثال مسجد شاه اصفهان در میدان نقش جهان را اثری واحد و یکپارچه بدانیم که بازتابی از اوج هنر معماری صفوی است اما در برابر آن، مسجد جامع همانند داستانی با شخصیت‌های پر تعداد و متنوع است که هرکدام حکایت ویژه خود را دارد و از دوره‌ای متفاوت سخن می‌گوید.