تخریب بافت تاریخی ماسوله

بیژن روحانی

هفته گذشته و پس از یک بارندگی شدید، تعداد زیادی از خانه‌های تاریخی ماسوله در شمال ایران فرو‌ ریختند. شهرک یا روستای ماسوله در ارتفاعات استان گیلان و ۵۵ کیلومتری رشت قرار دارد و شهرتش به طور عمده مدیون معماری ويژه بومی و هماهنگی آن با طبیعت زیبای اطراف است.

معماری پلکانی ماسوله و بکر ماندن بافت تاریخی آن سبب شد تا در سال ۱۳۵۴ خورشیدی کل آن در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسد و این اتفاق بر شهرت ماسوله افزود و آن را به یکی از نقاط گردشگری و یکی از مناطق مورد توجه گردشگران در شمال ایران تبدیل کرد.

قدمت ماسوله را بین هشتصد تا هزار سال برآورد کرده‌اند. خانه‌های ماسوله به طور عمده با مصالحی نظیر خشت و گل و چوب و سنگ ساخته شده‌اند.

سنگ بیشتر در قسمت پایین دیوارها و ساختن پی‌ها و شالوده‌ها به کار رفته است و چوب نیز به طور عمده در تیرهای سقف، ستون ایوان‌ها و جلوخان‌ها مورد استفاده قرار گرفته است.

ماسوله / منبع

از این رو بخش اعظم ساختار خانه‌ها و ساختمان‌های تاریخی ماسوله را خشت و گل تشکیل می‌دهد. مصالحی که در برابر بارندگی شدید مقاومت کمی دارند.

در بارندگی اخیر به ۲۶ ساختمان تاریخی به شدت آسیب وارد شده است که ۱۷ ساختمان از این میان از سوی سازمان میراث فرهنگی در فهرست ساختمان‌هایی قرار گرفتند که به مرمت اضطراری و نجات‌بخشی فوری نیاز دارند.

به جز خانه‌های تاریخی، به مسجد، بازار و کاروان‌سرایی قدیمی نیز آسیب‌های بسیاری وارد شده است. به گزارش خبرگزاری میراث فرهنگی ایران، سقف‌ و دیوارهای این خانه‎ها فرو ریختند و آواری از مصالح، کوچه‌های ماسوله را مسدود کرد.

خشت و گل در بسیاری از شهرها و روستاهای تاریخی ایران، مصالح اصلی به کار رفته در ساختمان‌ها هستند. مصالحی که حفظ و نگهداری از آن‌ها نیازمند مراقبت و نگهداری دایمی است.

خشت و گل نه تنها در ایران، بلکه به طور وسیعی در اکثر نقاط دنیا، یکی از پر مصرف‌ترین مواد و مصالح ساختمانی در طول تاریخ بوده است.

فرو ریختن خانه‌های ماسوله، عکاس: حسن ظهوری، منبع: CHN

شاید در ابتدا به نظر برسد مقاوم کردن ساختارهای خشتی و گلی در برابر عوامل جوی غیر‌ممکن است، اما در سال‌های اخیر تحقیقات فراوانی در نقاط مختلف دنیا در مورد نحوه حفاظت از این مصالح ساختمانی انجام گرفته و به نتایج قابل اعتمادی نیز رسیده است.

در اکثر این تحقیقات، گرچه روش‌ها و حتا گاه مواد جدیدی برای حفاظت از این مصالح ساختمانی آزموده می‌شود اما وجه اشتراک آن‌ها، تاکید بر مراقبت و نگهداری دایمی با همان روش‌های سنتی به عنوان موثرترین روش‌ جلوگیری از تخریب است.

نگاهی به مورد ماسوله و تخریب ۲۶ ساختمان تاریخی آن روشن‌کننده همین واقعیت به نظر پیش پا افتاده است: در ماسوله تخریب اصلی متوجه ساختمان‌ها و خانه‌هایی بوده است که یا کسی در آن‌ها ساکن نبوده و یا ساکنان و متولیان حفاظت از میراث شهر، برنامه‌ای برای تعمیرات و نگهداری آن‌ها اجرا نکرده‌اند و یا بودجه‌ای برای این کار نداشته‌اند.

خانه‌ها و ساختمان‌هایی که اکنون در ماسوله تخریب شده‌اند، به طور عمده پیش از این اتفاق دارای مشکلاتی در سقف‌ و پوشش‌های خود بوده‌اند، به همین دلیل این ساختارها در برابر بارندگی شدید و بر اثر نفوذ آب زیاد، توان و مقاومت خود را از دست دادند و فرو ریختند.

فرو ریختن خانه‌های ماسوله، عکاس: حسن ظهوری، منبع: CHN

در حقیقت رها کردن این ساختمان‌های قدیمی و نداشتن برنامه‌های ساده برای مراقبت و تعمیر آن‌ها، باعث ویرانی و تخریب‌هایی شده است که جبران کردن آن‌ها دشوار و در بسیاری موارد فقط با بازسازی امکان‌پذیر است.

اما این در حالی است که در بسیاری از منشورها، دستورالعمل‌ها و قوانین حفاظت از میراث فرهنگی در دنیا، حفاظت و نگهداری قبل از این‌که کار به مرحله مرمت یا بازسازی برسد، توصیه شده است.

در منشور بورا (The Burra Charter)، مصوب اجلاس سازمان ایکوموس (شورای حفاظت از محوطه‌ها و بناها) در سال ۱۹۹۹ در استرالیا، بر نگهداری و مراقبت پیش از مرمت و بازسازی تأکید فراوان شده است.

برنامه‌های نگهداری و حفاظتی به طور عموم ساده‌تر و کم‌هزینه‌تر از برنامه‌های مفصل مرمتی یا بازسازی هستند. بحث فراگیر در مورد نگهداری معماری خشتی و گلی از دهه ۷۰ میلادی و با برگزاری نشستی جهانی در سال ۱۹۷۲ در ایران و در شهر یزد پا گرفت و اکنون به یکی از رشته‌های پرطرفدار در میان حفاظت‌گران معماری تبدیل شده است.

فرو ریختن خانه‌های ماسوله، عکاس: حسن ظهوری، منبع: CHN

موسسات مختلفی در جهان هم‌اکنون تحقیقات وسیع در مورد حفاظت از این نوع معماری را دنبال می‌کنند که از آن میان می‌توان به موسسه ایکوموس بین‌المللی (‌ICOMOS)‌، موسسه کراتر فرانسه (Craterre)، گتی (Getty) در ایالات متحده آمریکا و موسسه عالی حفاظت و مرمت (ISCR) در ایتالیا اشاره کرد.

اما در کنار توجه به خود مواد و مصالح سازنده یک اثر یا بنای تاریخی، توجه به شرایط محیطی و تلاش برای مهار کردن عوامل مخرب آن نیز لازم است.

در ماسوله، احداث یک جاده کوهستانی میان ماسوله و شهرستان خلخال با تخریب بخشی از جنگل و پوشش گیاهی آن همراه بوده است.

از بین رفتن پوشش گیاهی سبب می‌شود تا باران‌های سیل‌آسا و جریان آب به راحتی از ارتفاعات به طرف بافت تاریخی ماسوله جاری شود. این طرح جاده‌سازی البته با مخالفت‌های بسیاری رو‌‌به‌رو شده است.

در سال‌های اخیر، جمعیت ماسوله به دلایل اقتصادی به شدت کاهش پیدا کرده و از سه هزار و پانصد نفر به حدود نهصد نفر رسیده است.

فرو ریختن خانه‌های ماسوله، عکاس: حسن ظهوری، منبع: CHN

کاهش جمعیت، متروک شدن تعدادی از خانه‌ها و رو به فراموشی رفتن روش‌های سنتی و بومی ساخت و نگهداری ساختمان از دیگر دلایلی است که به بقای بناهای تاریخی این شهرک آسیب وارد کرده است.

بنابراین به غیر از توجه به چگونگی حفاظت از مواد و مصالح معماری، یافتن راه‌‌حل‌هایی اجتماعی و اقتصادی برای پایدار کردن حفاظت از این شهر تاریخی نیز لازم است.

به جز عواملی که حیات معماری سنتی ماسوله را با خطر رو‌به‌رو کرده باید به احداث هتل‌ها، غذاخوری‌ها، خانه‌ها و ویلاهایی با معماری جدید، ناهمگون و بی‌ارتباط با معماری بومی منطقه نیز اشاره کرد.

ساختمان‌هایی که برای برطرف کردن نیاز گردشگران این شهرک کوچک ساخته شده‌اند، اما در حقیقت آرام آرام منظر تاریخی ماسوله را دگرگون می‌کنند.