بازخوانی مکتب شیراز

بیژن روحانی

شیراز در سده‌های هفتم تا نهم قمری (۱۳ تا ۱۵ میلادی) به یکی از شکوفاترین دوران هنری و فرهنگی خود رسید. شهر مرکزی بود برای هنرمندان، معماران، نگارگران و هم‌چنین شاعران و فیلسوفان گوناگون. این دوره پربار در شیراز تاثیر خود را بر شاخه‌ها و گرایش‌های مختلف هنری برجای گذاشت.

گرچه شاید به‌طور عموم نام «مکتب شیراز» به گونه‌ای خاص از نگارگری و نقاشی ایرانی در طی این سده‌ها اطلاق شود اما معماری، ادبیات، خوش‌نویسی و فلسفه نیز در این دوران و در شیراز روزگاری پر رونق و شکوفا را پشت سرگذاشته و از این رو دارای ویژگی‌های خاص خود هستند.

در آذرماه امسال فرهنگستان هنر ایران قصد دارد گردهمایی بزرگی را به منظور شناخت هرچه بیشتر خصوصیات این مکتب هنری- فرهنگی برگزار کند. شهرهای تهران و شیراز از سیزدهم تا هفدهم آذر میزبان این گردهمایی خواهند بود.

در برگزاری این همایش نهادهای مختلفی با فرهنگستان هنر ایران همکاری می‌کنند: بخش هنرهای اسلامی موزه لوور پاریس، سازمان میراث فرهنگی ایران، کمیسیون ملی یونسکو در ایران، بنیاد ایران‌شناسی، بنیاد فارس‌شناسی و هم‌چنین دانشگاه‌های مختلفی از جمله دانشگاه فردوسی مشهد، دانشگاه شیراز و دانشگاه هرات افغانستان.

این گردهمایی در هشت محور مختلف به بررسی وجوه گوناگون هنری و فلسفی دستاوردهای مکتب شیراز می‌پردازد: معماری و شهرسازی، موسیقی، نگارگری، خوش‌نویسی، ادبیات و زبان‌شناسی، هنرهای صناعی، نسخه‌شناسی و حکمت و عرفان هنری.

برگی از خمسه نظامی، گذر خسرو با وزیر از کنار ویرانه، موزه لوور

نگارگری

به هنگام حمله مغول به ایران، شیراز از تاراج و ویرانی گسترده دور ماند و به این ترتیب توانست محلی امن برای رشد و شکوفایی هنرهای مختلف باشد.

هنرمندان مناطق دیگر که از برابر لشگر مغول گریخته بودند نیز در این شهر پناه گرفتند و بنابراین شیراز با این پشتوانه توانست تاثیر مهمی بر هنر نقاشی و نگارگری ایرانی برجای بگذارد و مکاتب بعدی را نیز از خود متاثر کند.

به عنوان مثال مکتب شیراز، بعدها در تکوین و رشد مکتب نقاشی هرات بسیار موثر بود و هنرمندانی همچون بهزاد و شاگردانش در به کارگیری رنگ‌ها (به خصوص رنگ‌های روشن) از مکتب شیراز مایه گرفتند.

فارس در قرن چهاردهم میلادی/ هشتم قمری تحت حکومت خانواده اینجو (از خانواده‌های مغول) بود و در همین دوره مصور کردن شاهنامه در کارگاه‌های هنری شهر رواج داشت‌.

کوشک باغ جهان نما

نقاشان شیراز شاید نسبت به نقاشان و نگارگران نقاط دیگر مانند تبریز کمتر تحت تاثیر نقاشی ‌و نگارگری بیگانه قرار گرفتند و به همین دلیل در برخی تصاویر این دوران می‌توان هم‌چنان حضور سنت دیوارنگاری‌های ساسانی را مشاهده کرد. شاید بتوان مکتب شیراز را حلقه اتصالی میان سنت‌های تصویری در ایران باستان و و دوران بعدی به حساب آورد.

مکتب شیراز در اوایل قرن پانزدهم میلادی یعنی در دوره‌ تیموری به اوج شکوفایی هنری خود رسید. نقاشی‌ها در این دوره خصلتی رویاگونه پیداکردند. پیکره‌های کم شمار هر نقاشی عموما بلند و کشیده هستند و منظره‌ها با رنگ‌های درخشان، ابرهای پیچ در پیچ و افق بلند ترسیم می‌شدند.

به غیر از شاهنامه، از اثار ادبی مهم دیگری که در مکتب شیراز با تصاویر گوناگون آراسته و مصور شده‌اند می‌توان از «خاوران نامه» نام برد. این مثنوی حماسی که سروده «ابن حسام» از مردمان خراسان است در زمان تسلط خاندان‌های ترکمن بر فارس نقاشی شده است.

در بخش نگارگری «همایش مکتب شیراز» محورهای مختلفی از جمله تاریخ‌نگاری، زمينه‌های شكل‌گيری مكتب و همچنین مطالعات زيبايی شناسانه‌ مورد بررسی قرار خواهند گرفت.

معماری و شهرسازی

در این بخش از گردهمایی فرهنگستان هنر قصد دارد غیر از پرداختن به ابعاد مختلف معماری شیراز، در پهنه‌ایی بزرگتر معماری خطه‌ی فارس را نیز در سده‌های هفتم تا نهم مورد بررسی قرار دهد. در میان آثار مختلف برجای مانده از این دوران، باغ‌ِسازی و پردیس‌های شیراز جایگاه ويژه‌ای دارند.

خدایخانه در مسجد جامع عتیق

از جمله مشهورترین باغ‌هایی که در این زمان ساخته شده و یا توسعه یافته‌اند می‌توان به باغ‌ جهان‌نما، باغ ارم و باغ دلگشا اشاره کرد. گرچه احتمال دارد برخی از این باغ‌ها از جمله باغ دلگشا، قدمتی بیش از دوران مذکور داشته باشند، اما در این زمان یکی از آبادترین دوره‌های خود را پشت سر گذاشته اند.

بررسی رابطه میان نگارگری و معماری شیراز در سده‌های میانی و پاسخ به این سوال که نظام فضاسازی معماری و نگارگری در این دوره هرکدام بر دیگری چه میزان تاثیر گذاشته، از جمله موضوعات مورد توجه در این گردهمایی است.

در دوره تیموری گرچه شیراز بخش اعظم دورنمای دوره اتابکی خود را حفظ کرد اما بناهای جدیدی به آن اضافه شدند. نخستین گنبد شاهچراغ، خدایخانه مسجد جامع عتیق ومسجد قصر دشت جزو برجسته‌ترین نمونه‌ها هستند.

مسجد جامع عتیق شیراز، از قدیمی‌ترین بناهای اسلامی شهر است و قدمتش به سده سوم هجری می‌رسد اما در سده هشتم ساختمانی به نام خدایخانه یا دارالمصحف در میان حیاط آن ساخته شد که محل نگهداری و قرائت قرآن بوده است.

سده‌های هفتم تا نهم قمری هم‌چنین دورانی است که رسالاتی در باب موسیقی در شیراز تصنیف شد. مطالعات تاریخی، بررسی نسخه‌های خطی به جای مانده از رسالات موسیقی و تحلیل نظری آن‌ها از دیگری مباحثی است که در بخش موسیقی همایش مکتب شیراز به آن پرداخته خواهد شد.