وقتی زمین فرو می‌رود

بیژن روحانی

استفاده و برداشت بی‌رویه از منابع آب‌های زیرزمینی باعث شده تا در سی سال گذشته سطح این منابع در ایران در حدود پانزده متر کاهش پیدا کند. این امر سبب فرونشست زمین در بخش‌های وسیعی مانند دشت‌های پسته کاری در اطراف رفسنجان، دشت ورامین و مناطق مرکزی ایران شده است.

این مطالعات با استفاده از تحلیل تصاویر ماهواره‌ای در مرکز زمین‌شناسی آلمان صورت گرفته است. فرونشست زمین علاوه بر تهدید اراضی کشاورزی باعث خساراتی در مناطق مسکونی و صنعتی نیز شده است.

خالی شدن ذخایر آب‌های زیرزمینی در ایران، چنان شتاب و ابعاد بزرگی یافته که اکنون منجر به فرونشست زمین در بسیاری از نقاط کشور شده است. مطابق گزارشی که به تازگی در تارنمای نشریه «نشنال جئوگرافیک» منتشر شده است برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی سبب شده تا سطح قابل توجهی از زمین‌ در ایران با خطر نشست و فرو رفتن رو به رو شود. پایین رفتن مدام سطح آبخوان‌ها باعث پوک و خالی شدن لایه‌های زیرین زمین شده است.

گزارش نشنال جئوگرافیک را در این‌جا بخوانید

نشست زمین از یک سو اراضی کشاورزی را تهدید می‌کند و از سوی دیگر خطری است برای ساختمان‌ها و تاسیسات زیربنایی که در این مناطق ساخته شده‌اند. مطابق تحقیقات جدید زمین‌شناسی، در پانزده سال اخیر در ایران، هرسال چیزی نزدیک به نیم متر از سطح سفره‌های زیرزمینی و آبخوان‌ها کاسته شده است.

این تحقیقات با استفاده از جمع آوری و تحلیل اطلاعات به دست آمده از ماهواره‌ها در مرکز تحقیقات زمین شناسی آلمان، GFZ صورت گرفته است. دکتر مهدی مطاق ((Mahdi Motagh به همراه همکاران خود در دانشگاه پتسدام آلمان پس از انجام این مطالعات نسبت به وضعیت بحرانی نشست زمین در ایران هشدار داده اند.

حفر چاه‌های عمیق در ایران، منبع: National Geographic

بخش های وسیعی از ایران جزو مناطق گرم و خشک و کم باران هستند و تنها حدود ده درصد از این سرزمین از بارش کافی جهت تامین نیازهای آبی خود برخوردار است. اکثر مناطق کشور برای تامین آب مورد نیاز خود به منابع زیرزمینی آب و آبخوان‌ها وابسته است.

افزایش جمعیت به همراه رشد و توسعه اقتصادی و همچنین روند شتابان صنعتی شدن و توسعه مناطق کشاورزی، نیاز به آب را در ایران به چنان مرحله ای رسانده است که اکنون برداشت از ذخیره‌های آب در این سرزمین بیش از میزان ورود آب به سفره‌های زیرزمینی است. منابعی که تجدید آن‌ها به سالیانی بسیار طولانی و گاه حتا به صدها سال نیاز دارد.

اطلاعات ماهواره‌ای مشخص کرده‌اند که در فاصله سال‌های ۱۹۷۱ تا ۲۰۰۱، یعنی به مدت سی سال، سطح سفره‌های آب زیرزمینی در حدود ۱۵ متر پایین رفته‌اند. در برخی مناطق این میزان تا حدود پنجاه سانتیمتر در سال بوده است.

مطابق گفته‌های آقای مطاق به «نشنال جئوگرافیک»، در این بخش‌ها چاله‌ها و شکاف‌هایی با عرض یک تا دو متر و عمق چندین متر در سطح زمین قابل رویت است. در حال حاضر وضعیت برخی مناطق کشاورزی مانند دشت‌های پسته کاری در اطراف رفسنجان از همه‌جا وخیم تر است.کم آبی و اصرار به استفاده از روش‌های قدیمی باعث شده تا کشاورزان برای دست‌یابی به آب همچنان چاه‌های عمیق‌تری حفر کنند.

فرونشست زمین، منبع: وب‌لاگ مهار بیابان‌زایی، محمد درویش

اما فقط این مناطق کشاورزی نیستند که با فرونشست زمین مواجه شده‌اند، بلکه بسیاری از شهرهای ایران نیز اکنون با این پدیده نگران کننده رو به رو هستند. به عنوان مثال هم‌اکنون در تهران با فرونشست زمین در برخی مناطق مسکونی، شکاف‌ها و ترک‌هایی در ساختمان‌ها، خیابان‌ها و خطوط لوله آب و گاز مشاهده شده است.از طرف دیگر سست شدن خاک براثر پایین رفتن سطح آب‌ها، می‌تواند تاثیرات زلزله را تشدید کند، چون به این ترتیب زمین با شدت و سهولت بیشتری خواهد لرزید.

با این حال ایران تنها کشوری نیست که با این مشکل رو به روست. مطابق گزارش نشنال جئوگرافیک در قرن بیستم مناطقی در آمریکا، مانند ایالت کالیفرنیا نیز با این مشکل رو به رو بوده‌اند. این مشکل یا با جایگزین کردن منابع جدید آب برطرف می‌شود و یا با کاهش مصارف کشاورزی، صنعتی و خانگی. گرچه به کار بستن این روش‌ها در مناطقی که با بحران آب رو به رو هستند کار چندان ساده‌ای نیست.

فرونشست زمین در مناطقی که تاسیسات صنعتی و نیروگاه‌ها در آن احداث شده‌اند می‌تواند خطرات و خسارت‌های فراوانی را سبب شود. این عوارض از چند سال گذشته در ایران قابل مشاهده هستند. به عنوان مثال در سال‌های اخیر مشخص شده است که نیروگاه هزار مگاواتی برق همدان نیز با خطر فرونشست زمین رو به روست. کارشناسان علت این امر را نیز برداشت بی‌رویه از آب‌های زیر زمینی و افت شدید سطح آنها درسال‌های گذشته ذکر کرده‌اند.