آلودگی کاریز‌های تهران

بیژن روحانی

فعالیت‌های انسانی به خصوص در دهه‌های اخیر نه فقط هوا و زمین را آلوده کرده، بلکه سطوح و لایه‌های زیرزمین را نیز تحت تاثیر خود قرار داده است.

از میان آلودگی‌های راه یافته به زیر زمین، آلودگی آب‌های زیر زمینی شاید تاثیر فوری و مشخص‌تری بر زندگی انسان‌ها و سایر موجودات داشته باشد.

فاضلاب‌های صنعتی و خانگی

اخیراً رییس سازمان حفاظت محیط زیست شهرستان تهران در گفت و گویی با رسانه‌ها اعلام کرد: «آب‌های زیرزمینی تهران به دلیل ورود فاضلاب‌های صنعتی و خانگی به شدت آلوده هستند.»

بنابر اظهارات شینا انصاری، این آلودگی‌ها در هر منطقه بنابر میزان فعالیت‌های صنعتی و یا تراکم واحدهای مسکونی متفاوت است. از آن‌جا که در مناطق چهار، نه، هجده و بیست و یک تهران تعداد و فعالیت ‌واحدهای ‌صنعتی بیشتر است، فاضلاب‌های صنعتی آلوده‌کننده آب‌های زیرزمینی نیز در این مناطق از حجم بیشتری برخوردارند.

این در حالی است که بخش قابل توجهی از آب شرب تهران از آب‌های زیرزمینی تامین می‌شود. این رقم به استناد گفته‌های رییس سازمان محیط زیست استان تهران بین سی تا چهل درصد است.

شهر جدید پردیس

اما تنها فقدان سیستم فاصلاب مناسب در شهر تهران باعث آلوده شدن آب‌های زیرزمینی نیست، بلکه شهرهای جدید و تازه تاسیس نیز که انتظار می‌رود از استانداردهای بالاتر شهرسازی برخوردار باشند در این زمینه سهم مهمی دارند.

شهر جدید پردیس، عکاس:هومن الماسی، منبع: Panoramio

رییس سازمان حفاظت محیط زیست شهرستان تهران در گفت و گویی دیگر با باشگاه خبرنگاران جوان نیز اعلام کرده بود که فاضلاب بیش از پنجاه هزار نفر سکنه شهر جدید پردیس، در کنار جاده تهران-بومهن، وارد منابع آب‌های زیرزمینی و هم‌چنین سد ماملو شده است.

‌شهر پردیس از جمله پروژه‌های احداث شهرهای جدید در ایران است که با رشد شهرنشینی و اشباع شهرهای بزرگ، احداث آن‌ها در سال‌های پیش تصویب شد. تاکنون حدود هجده شهر جدید در استان‌های مختلف ایران احداث شده است.

در این شهرها قرار بوده است تا ملاحظات زیست محیطی و طراحی شهری مطابق با آخرین استانداردهای روز صورت پذیرد. اما اینک سازمان محیط زیست تهران اعلام کرده است یکی از مهم‌ترین این شهرها، پردیس‌ که در حومه ابرشهر تهران قرارداد به دلیل فقدان ساز و کار مناسب تصفیه فاضلاب به یکی از منابع مهم آلوده‌کننده محیطی تبدیل شده است.

کوهستانی بودن این منطقه حفر چاه‌های جذبی را ناممکن ساخته و راه حل موجود احداث شبکه جمع‌آوری و تصفیه فاضلاب است.

در سال ۱۳۸۲ وزارت مسکن و شهرسازی ایران طی تفاهم‌نامه‌ای احداث فاضلاب این شهر جدید را به شرکت «آبفا‌» واگذار کرد که این پروژه تاکنون به سرانجام نرسیده است.

کاریز‌های تهران

اما آلودگی آب‌های زیرزمینی در تهران، کاریزها و قنات های قدیمی این شهر را نیز تحت تاثیر قرار داده است. ‌طبق مطالعات انجام شده از سوی شهرداری تهران که نتایج آن در سال‌های ۸۶-۱۳۸۵ منتشر شد، در تهران بیش از هزار کیلومتر کاریز فعال، نیمه فعال و متروکه وجود دارد.

موقعیت و نقشه این کاریز‌ها در مطالعات سامانه اطلاعات جغرافیایی (G.I.S) سازمان پیشگیری و مدیریت بحران وابسته به شهرداری تهران مشخص شده است.

داخل یک قنات

اما راه یافتن آلودگی فاضلاب‌های شهری و صنعتی به زیر زمین، این کاریزهای قدیمی را نیز آلوده ساخته است. تعداد کاریز‌های تهران بیش از پانصد رشته است که تنها صد و بیست رشته از آن‌ها هم‌چنان فعالند.

برآورد شده است در صورت ساماندهی قنات‌های تهران می‌توان از یک میلیون و یکصدهزار مترمکعب آب آن‌ها برای آبیاری و گسترش فضاهای سبز در تهران بهره برداری کرد. شورای شهر تهران، شهرداری این شهر را موظف کرده است تا طرحی را برای ساماندهی این قنات‌ها تهیه کند.

اما بحث آلوده شدن قنات‌های تهران ابعاد مختلفی دارد. پیشتر سازمان حفاظت محيط زيست اعلام کرده بود: «بيش از دو دهه است كه مردم جنوب شهر تهران از آب آلوده به نفت استفاده می کنند و آب مرده‌شور خانه بهشت‌ زهرا نیز به قناتهای اطراف آن منطقه سرازير مي‌شود.»

با این حال مدیرعامل سازمان بهشت زهرا در خردادماه سال‌جاری در گفت و گویی با خبرگزاری ایسنا ضمن تکذیب این موضوع اعلام کرده بود از آب غسال‌خانه‌ها پس از تصفیه شدن تنها برای آبیاری فضای سبز این گورستان استفاده می‌شود.

در تهران نیز همانند بسیاری از شهرهای ایرانی از دوران قدیم شبکه‌های دست ساز قنات و کاریز، کار آب‌رسانی به نقاط مختلف آن را برعهده داشته‌اند.

از مهم‌ترین کاریز‌های تهران می‌توان به «قنات شاه» اشاره کرد. این کاریز به دستور ناصرالدین شاه ساخته شد و او آن را در سال ۱۲۷۳ هجری قمری وقف آب‌رسانی عمومی کرد.

علاوه بر این یکی از منابع اصلی آب‌رسانی به کاخ گلستان نیز همین قنات بوده است. آب «قنات شاه» هم‌چنان تا سال‌های ابتدایی دهه سی خورشیدی نیز مورد استفاده مردم تهران بوده است.

به جز مناطق مرکزی، در مناطق شمالی تهران و منطقه شمیرانات و لواسانات نیز کاریز‌های فراوانی وجود دارند که بخشی از آن‌ها یا متروک شده و یا مانند کاریز‌های منطقه سه تهران به دلیل نشت فاضلاب به درون آنها، آلوده شده است.

کاریز در طول تاریخ همواره یکی از روش‌های کارآمد ایرانیان در مدیریت و انتقال آب در سراسر سرزمینی محسوب می‌شده که کم‌آبی از خصوصیات مشخص آن بوده است. ایران را از این رو سرزمینی می‌دانند که رشد و شکوفایی تمدن در آن وابسته به وجود کاریزها و قنات‌ها بوده است.

‌در دهه‌های اخیر که بحث بحران آب و چاره‌اندیشی برای مدیرت و استفاده صحیح‌تر از آن به یکی از مهم‌ترین چالش‌های زیست محیطی در سرتاسر جهان تبدیل شده، چگونگی حفظ منابع آب زیرزمینی ‌توجه بیشتری را می‌طلبد.