ایران پیش از تاریخ

بيژن روحانی

علاقه‌مندی ما اکثرا متوجه دوران تاریخی زندگی انسان می‌شود و شاید کم‌تر نسبت به زندگی آدم‌ها در دوره‌های پیش از تاریخ کنجکاوی نشان داده باشیم. اما باستان‌شناسی پیش از تاریخ به دلیل آن که با یک بازه زمانی بسیار بزرگ از حیات بشر سروکار دارد، بازگو‌کننده نکات فراوانی از نحوه تکامل اوست.

مطالعات مربوط به این رشته در ایران، با یک وقفه طولانی همراه بوده اما اخیرا چند باستان‌شناس ایرانی با تمرکز روی دوره‌های پیش از تاریخ، سعی در تحرک بخشیدن به این مطالعات دارند.

سامان حیدری، باستان‌شناسی است که در دانشگاه توبینگن آلمان در مورد دوران پیش از تاریخ ایران کار می‌کند و در حال تهیه یک بانک اطلاعاتی از این محوطه‌ها در ایران است.

سامان حیدری، باستان‌شناس دوره پیش از تاریخ

او اتفاقا معتقد است که ایران از نظر دوران پیش از تاریخ یکی از مناطق منحصر به فرد و نمونه در جهان است. او همچنین معتقد است که رسانه‌ها توجهی را که در خور این مطالعات است به آن نشان نمی‌دهند. اما اهمیت مطالعات پیش از تاریخ در چیست؟

حیدری می‌گوید: «باستان‌شناسی دوره پیش از تاریخ و در واقع بخش بزرگی از تاریخ تحول و تکامل بشر را در برمی‌گیرد. یعنی از حدود دو میلیون سال پیش تا حدود پنج هزار و پانصد سال پیش که عصر مس و سنگ نام گرفته است.

از زمانی که انسان برای اولین بار ابزار ساخت؛ آن زمان را آغاز فرهنگ می‌دانند. با توجه به این‌که این دوره دوره‌ای خیلی طولانی است و بسیاری از اتفاقات درباره تحول بشر در این دوره رخ داده در نتیجه این دوره از اهمیت بالایی برای مطالعات انسان‌شناسی و درک تاریخ تحول و پیشرفت بشر برخوردار است.»

فلات ایران به دلیل شرایط ویژه جغرافیایی‌اش همیشه پل ارتباطی بین شرق و غرب بوده است. با وجود دو مانع طبیعی یعنی خلیج فارس در جنوب و دریای مازندران در شمال؛ راه گذر از شرق و غرب به یکدیگر از داخل فلات ایران بوده و به دلیل تنوع زیست محیطی، این منطقه ظرفیت بالایی برای جذب انسان‌های اولیه یا انسان‌های پیش از تاریخ داشته است. یکی از مهم‌ترین مکان‌های استقرار انسان‌های پیش از تاریخ، کوهستان‌های زاگرس ایران بوده است.

حیدری در مورد اهمیت منطقه زاگرس می‌گوید: «کوهستان زاگرس با طول تقریبی هزار ‌و ‌هشتصد کیلومتر و عرض بین دویست تا دویست و پنجاه کیلومتر از یکدست‌ترین کوهستان‌های دنیا محسوب می‌شود.

با توجه به این که این کوهستان درست در حاشیه سرزمین بین‌النهرین قرار گرفته از دیرباز مورد توجه باستان‌شناسان پیش از تاریخ بوده است. چیزی در حدود شصت یا هفتاد سال پیش باستان‌شناسان غربی شروع کردند به مطالعاتی در این منطقه.

یک پناه‌گاه صخره‌ای در کوهدشت

یکی از سوال‌های اساسی برای باستان شناسان این بود که انسان چه زمانی برای اولین بار توانست حیوان را اهلی کند؟ این حیوان‌ها قدیمی‌ترین‌شان بز و گوسفند است. و همچنین چه زمانی برای اولین بار انسان توانست گندم و جو را اهلی کند.

این مطالعات نشان می‌دهد که در دشت‌های میان‌کوهی زاگرس، مثل دشت‌های کرمانشاه و دشت‌های خرم آباد و در جنوب هم دشت فارس و دشت رستم، انسان برای اولین بار توانست حیوان و گندم و جو را اهلی کند.

با مطالعات باستان‌شناسی در یک منطقه نوسنگی به نام «گنج‌دره» در دشت‌های کرمانشاه، قدیمی‌ترین شواهد اهلی کردن بز به دست‌ آمده است.»

قسمت بزرگی از گذشته انسان در دوره پارینه سنگی گذشته است. یعنی دورانی که از حدود دو میلیون سال پیش تا ده هزار سال پیش را در بر می‌گیرد و انسان هنوز در آن دوره شروع به ساختن خانه نکرده بود و در غارها یا پناهگاه‌های طبیعی زندگی می‌کرد.

شرایط ویژه زمین‌شناسی ایران باعث به‌وجود آمدن پناهگاه‌های صخره‌ای فراوانی برای انسان اولیه شده است. به همین دلیل تعداد محوطه‌های پیش از تاریخ در ایران در مقایسه با سایر کشورهای دیگر بسیار زیاد و چشمگیر است.

سامان حیدری در مورد مطالعات اخیر در مورد این پناهگاه‌های صخره‌ای می‌گوید: «مطالعات ما بر همین اساس بر غارها و پناهگاه‌های صخره‌ای متمرکز شده است. بعد از این‌که یک وقفه نسبتا طولانی بعد از انقلاب در رابطه با این‌گونه مطالعات باستان‌شناسی اتفاق افتاد، از چند سال اخیر دوباره این مطالعات از سر گرفته شده است.

چند دانشگاه خارجی به همراه سازمان میراث فرهنگی مشغول این مطالعات هستند. برای مثال دانشگاه توبینگن آلمان و دانشگاه بوردو فرانسه و دانشگاه لیژ در بلژیک.»

در دوران پارینه سنگی انسان‌ها فقط از سنگ، چوب و استخوان به عنوان ابزار استفاده می‌کردند. بنابراین باستان‌شناس پیش از تاریخی که در دشت‌ها و کوهستان‌های ایران به مطالعه می‌پردازد، تنها با بقایای این‌گونه ابزارها روبه‌رو می‌شود.

پناه‌گاه صخره‌ای در منطقه گچی

حیدری در مورد ابزارهایی که در این کاوش‌ها به دست‌آمده، می‌گوید: «بیشترین بقای به دست آمده از انسان مربوط به سنگ است. آدم‌ها در آن دوره از یک نوع سنگ به اسم سنگ چخماق استفاده می‌کردند. این سنگ دارای یک قابلیتی بود که وقتی آن را پرداخت می‌کردند یا می‌شکستند، لبه‌های تیزی پیدا می‌کرد و به راحتی می‌توانستند از آن به عنوان ابزاری برای بریدن گوشت، دباغی کردن پوست و تیز کردن چوب و استخوان استفاده کنند.»

به جز محوطه‌های پیش از تاریخی که در داخل غارها و پناهگاه‌های صخره‌ای قرار دارند، تعداد دیگری از این محوطه‌ها به صورت تپه‌های باستانی و در دشت‌ها هستند. اما چطور می‌توان این تپه‌های با قدمت پیش از‌ تاریخ را ردیابی کرد؟

حیدری در این باره می‌گوید: «اینها عارضه‌های انسانی‌اند که در دشت‌ها به راحتی قابل ردگیری هستند. مثل دشت کرمانشاه یا خرم‌آباد یا مرودشت.

زمانی که باستان‌شناسان وارد منطقه می‌شوند، تقریبا می‌شود از فاصله دور این محوطه‌ها را تشخیص داد. یک تپه باستانی می‌تواند چندین هزار سال سابقه تاریخی و استقراری داشته باشد.

معمولا در سطح تپه موادی به دست می‌آید که مربوط به آخرین دوره استفاده از این محوطه است. مثلا اگر در سطح یک محوطه‌ای اشیاء یا بقایای مربوط به دوره ساسانی به دست بیاید؛ چه بسا که در عمق چند متری به دوره‌های خیلی قدیمی‌تر مثلا به دوره نوسنگی یا دوره مس و سنگ برسد.

این نکته از این نظر مشکلی است برای باستان‌شناسان. آنها مجبور هستند همیشه محوطه را آزمایش کنند. یعنی با حفر گمانه‌های کوچک، مثلا به اندازه یک متر در یک متر و عمق چندین متر تست و آزمایش کنند که متوجه شوند قدمت محوطه‌شان چقدر به قدیم برمی‌گردد.»

در آینده باز هم در مورد دانستنی‌های پیش از تاریخ ایران با هم صحبت می‌کنیم.