جنگ و صلح در دوران قاجار

بیژن روحانی

در میان مطالعات و پژوهش‌های ایرانی، مطالعات مربوط به دوران قاجار اهمیت ويژه‌ای دارد. بسیاری بر این باورند که کلید درک برخی از جنبه‌های وضعیت امروز‌ را می‌توان در تحولات مختلف دوره قاجار یافت.

«جنگ و صلح در ایران دوران قاجاریه» نام کتابی است که چندی پیش با ویراستاری رکسانه فرمانفرماییان منتشر شده است. کتاب مجموعه‌ای است از مقالات گوناگون پیرامون تاریخ پر تنش دوران قاجار و روابط آن با قدرت‌های بزرگ. فصل‌ها و مقالات کتاب، نوشته محققان گوناگونی است از جمله: منصوره اتحادیه، پیتر آوری، علی قیصری، استفانی کرونین و منوچهر اسکندری قاجار.

از میان فصل‌ها و مباحث مطرح شده در کتاب می‌توان به این موضوعات اشاره کرد: سیاست‌ورزی در شرایط اضطراری اوایل قاجاریه، تاسیس ارتش نوین و اصلاحات نظامی، جنگ‌های ایرانیان و ترک‌ها (عثمانی)، جنگ هرات، تثبیت مرزهای ایران بر کرانه‌های خلیج فارس در قرن نوزدهم، محدود شدن مرزها، امنیت و ناامنی در شرایط اجتماعی سیاسی ایران، تجارت و سفر و همچنین سیاست اعطای امتیازهای انحصاری.

قاجارها می‌بایست در دوره‌ای پرتنش و در متن روابط بین‌المللی بسیار حساس که قدرت‌های بزرگ دوران خود در آن دخیل بودند، حکومت می کردند. جایی که بازیگران عمده آن عثمانی، روسیه، بریتانیا و فرانسه بودند.

قاجارها را همواره به سبب از دست دادن بخش‌ هایی از «ممالک محروسه» ایران و ضعف در برابر قدرت‌های خارجی نکوهش کرده‌اند و دلیل آن را بی‌کفایتی شاهان، حرص و طمع و فساد آنان برشمرده‌اند. دلایلی که از دید شاهدان غیر ایرانی، یعنی دیپلمات‌ها، سیاحان و جهانگردان اروپایی، وابستگان نظامی و بازرگانانی که به ایران رفت و آمد داشتند نیز ذکر شده است.

اما کتاب، در برخی از بخش‌ها و فصول خود روایت غالبی را که تاکنون از قاجارها وجود داشته، مورد بازنگری و تجدید‌نظر قرار می‌دهد. از جمله سعی می‌کند شرایط عقد قراردادهایی مانند ترکمانچای - که باعث از دست رفتن بخش وسیعی از ایران شد- را مجدداً بررسی کرده و گزینه‌های پیش روی حکومت تهران را در زمان خودش بسنجد.

روی جلد کتاب

گزینه‌هایی مانند سبک سنگین کردن میان برد و باخت. این فصل از کتاب این نکته را مطرح می‌کند که پاسخ فتحعلی شاه به تغییر رابطه قدرت میان روسیه، بریتانیا و فرانسه و نیاز شاه ایران به حفظ کنترل خود بر اوضاع داخلی، نیازمند بازاندیشی است.

قاجارها ناچار بودند میان قدرت‌های بزرگ روزگار خویش، مدام در حال سنجش موقعیت و یا تغییر جهت باشند تا بتوانند کنترل امور را حفظ کنند. طبیعی است که بازیگران اصلی ترجیح می‌دادند با ایرانی ‌نرم‌خوتر و قابل کنترل‌تر رو به رو باشند.

نحوه سلوک و رفتار قاجارها با دولت های خارجی، سرانجام کشور را به جایی رساند که در اوایل قرن بیستم مقدمات تعویض حکومت آنان فراهم شد، بدون آن‌که آنان در میان محافل جهانی حامی یا پشتیبانی جدی داشته باشند. شاهد این تنهایی، کنفرانس صلح پاریس ذکر شده است که موضوعش بازاندیشی نسبت به وضعیت خاورمیانه بود و در آن میان، قاجارها پشتیبانی نداشتند.

رکسانه فرمانفرماییان از سوی دیگر بر این نکته انگشت می‌گذارد که قاجارها و تاریخ آن‌ها با روی کار آمدن سلسله پهلوی دچار غفلت و فراموشی نسبی شد. از این رو عرصه مطالعات قاجاری همچنان عرصه‌ای است که پژوهشگران مختلف می‌توانند در آن وارد شوند و نکات جدیدی را کشف کنند.

او برآن است که در بیست سال گذشته، با دست‌یابی به منابع جدیدتر و همچنین تفسیر مجدد آن چه که تا پیش از این روایت شده بود، این مطالعات رونق نسبی بیشتری گرفته است. یافته ‌های جدیدی که او به آن اشاره می‌کند، نه فقط از میان اسناد و مدارک داخل ایران، بلکه بخشی از آن‌ها برمبنای اسنادی است که در روسیه و گرجستان بازشناسی شده‌اند.

از دیگر بحث‌های اصلی که در کتاب به آن پرداخته شده، بحث اعطای امتیازهای انحصاری و ارتباط آن با بحران اقتصادی و کمبود منابع مالی در دوران قاجار است. نویسنده، این بحران را محصول عوامل مختلفی می‌داند. ‌یکی از این عوامل، تحمیل بهره‌های مالی سنگین در عهدنامه‌های گلستان و ترکمانچای و عامل دیگر جابه‌جایی آهسته مسیر اصلی تجارت از ایران است.

نکته سوم در این میان، افت ارزش نقره است. نقره که مبنای اصلی پول رایج ایران بود، در بازارهای جهانی ارزش خود را از دست داد و کشورهای دیگر، پشتوانه اصلی خود را از نقره به طلا تغییر دادند و در این میان پشتوانه پولی ایران، بسیار تضعیف شد.

پیش از اکتشاف نفت، منبع اصلی درآمد ایران در دوران قاجاریه از راه بازرگانی بود. یعنی یا عواید حاصل از فروش محصولات ایران و یا اخذ گمرکات و دیگر خدمات مربوط به تجارت و واردات و صادرات. اما جابه‌جایی شاهراه اصلی تجارت، خواه بر اثر عوامل سیاسی و تمهیدات قدرت‌های بزرگ و خواه بر اثر پدید آمدن فن آوری‌ها و تکنولوژی‌های جدید که تجارت دریایی و زمینی را آسان‌تر می‌کرد، باعث کاهش شدید عواید ایران شد.

در این شرایط ناصرالدین شاه سفرهای اروپایی خود را به منظور مشاهده روش‌ها و راهکارهای صنعتی شدن در غرب آغاز کرد و البته در راه این سفرها امتیازهایی انحصاری را به برخی کمپانی‌های بزرگ اعطا کرد، مانند امتیاز انحصاری تنباکو.

کتاب با بررسی شرایط اقتصادی دشوار و ‌ناامید کننده ایران در آن دوران، ضمن آگاهی نسبت به خطاهای فاحش پادشاه قاجار، به محذورات و تنگناهای شدید اقتصادی در آن دوران که باعث اعطای امتیازات انحصاری شد نیز اشاره می‌کند. تمهیدی که شاید‌، بنابر عقیده نویسنده، در چشم پادشاه قاجار راهی برای پیوستن به جریان تجارت جهانی در مقیاس روزگار خود بوده باشد.

در پایان، کتاب‌ این نکته را مطرح می‌کند که موقعیت ويژه و ژئوپلیتیک ایران و همچنین نیاز آن به حفظ مرزها و منابعش از دوران قاجار تاکنون، به نوع خاصی از سیاست خارجی و هویت ایرانی شکل داده است. عواملی که بنابر اظهار نظر ویراستار این مجموعه، باید پیش از هرنوع قضاوتی در مورد قاجاریه به خوبی آن‌ها را مطالعه کرد.

مشخصات کتاب:
War and Peace in Qajar Persia; Implications Past and Present, Edited by: Roxane Farmanfarmaian, Routledge, UK, January 2008.