فتحعلی شاه چگونه آقای لوور شد

بيژن روحانی

در کتابی که به تازگی در فرانسه انتشار یافته، یک نقاشی رنگ و روغن قاجاری از فتحعلی شاه، به عنوان آقای موزه لوور پاریس برگزیده شده و پرده نقاشی مونالیزا اثر لئوناردو داوینچی نیز عنوان بانوی این موزه را کسب کرده است.

کتاب Louverland یا سرزمین لوور، کتابی است که این موزه بزرگ را همانند سرزمینی پهناور به نواحی مختلفی تقسیم‌بندی کرده و سعی می‌کند در مورد هر بخش از آن شناختی مختصر به دست دهد.

در مقدمه کتاب آمده که لوور، فقط یک موزه نیست، بلکه سرزمینی است در انتظار اکتشاف. کتاب سعی می‌کند ضمن معرفی جالب‌ترین آثار هنری لوور به خواننده نشان دهد مردان و زنان مشهوری که در لوور تصویر شده‌اند، چه می‌پوشند، چه می‌نوشند، چه‌طور نرد عشق می‌بازند، چگونه شادی می‌کنند و می‌رقصند و چگونه می‌میرند.

تصویر فتحعلی شاه در لوور

کتاب در هر حال بیش از آن که سیری در تاریخ هنر باشد، بیشتر بر جنبه‌هایی تاکید کرده که می‌تواند برای یک بازدید‌کننده معمولی اما مشتاق، جذاب باشد.

به عنوان مثال در کنار انتخاب خانم و آقای لوور، یعنی مونالیزا و فتحعلی شاه، انتخاب‌های دیگری هم صورت گرفته است: بهترین صحنه کنسرت، بهترین صحنه دلربایی، بهترین جفت، زیباترین صحنه پیک نیک یا گردش در طبیعت، جذاب ترین صحنه تجمع پیکرهای عریان، تاثیر گذارترین صحنه جنایت، بهترین دسر و همچنین زیباترین سینه زنانه.

البته نکته مهمی که اینجا باید به آن توجه داشت آن است که گاهی اوقات این انتخاب‌ها یا معرفی‌ها، به عنوان انتخاب یا لقب رسمی در رسانه‌ها معرفی می‌شود. در حالی‌که معرفی آقا یا بانوی لوور یا معرفی صحنه‌های دیگر در وهله اول منعکس‌کننده نظر انتخاب‌کنندگان یا مولفان است و به هیچ‌وجه انتخابی رسمی نیست و اصولاً انتخاب صحنه‌ای از میان هزاران پرده نقاشی و مجسمه در موزه بزرگی مثل لوور، تقریباً کاری است محال.

بهترین صحنه دلربایی به انتخاب کتاب، اثر ژان ماسیس

در این انتخاب‌ها بیش از آن‌که رویکردی تحلیلی به آثار نقاشان مختلف در کار باشد بیشتر بر جنبه‌های موضوعی آثار تاکید شده و این که کدام شخصیت یا صحنه از دید بازدیدکننده می‌تواند جذاب تر باشد.

اما کنار هم گذاشتن آثاری از مکتب‌های هنری و فکری مختلف و از فرهنگ‌های متفاوت تنها با اتکای به موضوعات ترسیم شده در آن‌ها نمی تواند چندان معیار کاملی برای مقایسه یا انتخاب باشد. با این حال نمی‌توان از تاثیر مثبت این کتاب‌ها در جلب توجه عمومی به آثار هنری غافل شد.

کتاب، البته جنبه‌های طنز آمیز نیز دارد. در قسمتی که به نام حمل و نقل نامگذاری شده اثری از پوسن نقاش فرانسوی انتخاب شده که در آن یکی از قدیسان مسیحی بر دوش فرشتگان به آسمان برده می‌شود.

اثری از مکتب فونتن بلو به انتخاب کتاب «سرزمین لوور»

اما رای مولفان کتاب، در مورد شاهزداگان و مردان موزه لوور به فتحعلی شاه، دومین پادشاه سلسله قاجار تعلق گرفته که با ریشی سیاه و بلند، تاجی جواهر نشان، بازوبند و مچ‌بند و کمربندی همه پوشیده از نگین، ‌تکیه‌زده بر تخت شاهی و پشت به پنجره‌ای با آسمانی آبی تصویر شده است. نقاشی مربوط به سال‌های ابتدای قرن نوزدهم است، اما نقاش آن مشخص نیست.

نقاشی ایرانی در دوره قاجار فراز و نشیب‌های گوناگونی را پشت سرگذاشت. از یک سو نقاشی قاجاری ریشه در سنت‌های نقاشی دوران قبل مانند صفویه و به خصوص زندیه ‌داشت و از سوی دیگر آشنایی بیشتر با نقاشی اروپایی، نقاشی این دوره را تحت تاثیر قرار داد.

در میان شاهان و شاهزادگان قاجاری، از فتحعلی شاه نقاشی‌های زیادی به جای مانده است که او را در حالت‌ها و جامه‌های گوناگون، نشسته بر زمین یا تکیه‌زده بر تخت پادشاهی نشان می‌دهد.

گرچه در دوران قاجار نقاشی به خصوص در تصویر کردن اشيا‌ تحت تاثیر نقاشی اروپایی به سمت طبیعت‌گرایی و تصویرکردن «واقعی‌تر» موضوعات پیش می‌رفت، اما در چهره‌پردازی‌ها و به خصوص در نقاشی‌های به جای مانده از فتحعلی شاه، نقش‌های انسانی کمتر واقعگرایانه و بیشتر ایده‌آلیستی و به منظور ایجاد تاثیر دلخواه بر بیننده تصویر می‌شدند.

نقاشی فتحعلی شاه، اثر میرزا بابا

‌در اکثر تصاویر به جای مانده از فتحعلی شاه، او کمری بسیار باریک، چشمانی درشت و کشیده ، ابروانی پرپشت و سیاه و ریشی بلند و اغراق‌آمیز دارد. اما تضاد جالب دیگری که در تصاویر شاه دیده می‌شود، آن است که اغلب از زیر ریش سیاه و بلندش، گونه‌ی گلرنگ و سرخ فام او بیرون‌زده است. دستان او نیز اغلب بسیار ظریف و زنانه تصویر شده‌اند. فتحعلی شاه تصاویرو نقاشی‌های خود را توسط سفرایش به دربارهای اروپایی نیز می‌فرستاد.

در هر حال مولفان «سرزمین لوور» لقب آقای موزه را به او اهدا کرده‌اند، موزه‌ای که طبق آمارها در سال گذشته حدود هشت میلیون و سیصد هزار نفر بازدید‌کننده داشته است.

مشخصات کتاب «سرزمین لوور»:
Louvreland, Baechtold's Best, Riverboom, 2008.