آتش پارسیان هند

بیژن روحانی

آتشکده ایرانشاه، از مهم‌ترین مکان های مذهبی پارسیان هند در معرض خطرات و تهدیدات طبیعی قرار دارد. به گزارش روزنامه Economic Times‌ این ساختمان که در شهر کوچک اودوادا (Udvada) در ایالت گجرات هند واقع شده، از دویست و پنجاه سال پیش محل روشن نگه داشتن آتشی است که ایرانیان مهاجر به هند بیش از هزار سال پیش با خود به آن‌جا بردند. آتشی که به نام ایرانشاه، آتش بهرام شناخته می‌شود.

اما همان طور که شمار پارسیان یا زرتشتیان هند رو به کاهش گذاشته‌، مکان‌های مقدس آنان نیز با خطرات طبیعی تهدید شده است.

گرم شدن کره زمین، سبب بالا آمدن سطح آب دریای عرب (بخشی از شمال اقیانوس هند) شده و به این ترتیب آتشکده ایرانشاه که در کنار ساحل قرار گرفته با خطر جدی رو به روست. ارتفاع موج‌های دریا که در این منطقه و به هنگام بادهای موسومی گاه تا دوزاده متر می‌رسد، تعدادی از خانه‌ها و مسافرخانه‌ها را تخریب کرده است. خانه‌هایی که تا آتشکده تنها حدود دویست متر فاصله دارند.

آتشکده ایرانشاه در اودوادا، عکس از: Ruzan Bhandari

مقامات ایالت گجرات پیش از این دیوار محفاظی برای مقابله با بالا آمدن سطح آب ساخته بودند که با آب شسته شد و از بین رفت. در حال حاضر دیوار دیگری در حال احداث است که عملیات آن هنوز به اتمام نرسیده است.

مینو پارابیا از متخصصان محیط زیست به Economic Times توضیح داده که ساختن دیوار محافظ مشکل‌گشا نخواهد بود و باید به دنبال راه حلی دایم مانند تغییر مکان آتشکده بود.
جایگاه آتش ایرانشاه در قرون گذشته و به دنبال تهدیدات مختلف، چندین بار تغییر کرده است.

مهاجرت پارسیان

با شکست امپراتوری ساسانی از اعراب، گروه کوچکی از ایرانیان به سوی هند مهاجرت کردند و در گجرات ساکن شدند. این جامعه کوچک که آیین زرتشتی خود را حفظ کرده، به نام پارسیان هند شناخته می‌شود.

با این حال در مورد زمان دقیق مهاجرت این گروه از ایرانیان به هند، پرسش‌هایی وجود دارد. در منظومه‌ای به نام «قصه سنجان» سروده بهمن کی‌قباد، به سال ۹۶۹ یزدگردی برابر با ۱۵۹۹ میلادی، شرح مهاجرت این گروه آمده است.

موقعیت ایالت گجرات در هند

مطابق این متن، گروهی از ایرانیان از شهری به نام سنجان یا سنگان از توابع خواف در خراسان، برای حفظ دین خود، ابتدا به جزیره هرمز در خلیج فارس مهاجرت کرده و پس از مدتی از آن‌جا راهی گجرات در هند می‌شوند.

در «قصه سنجان» آمده است که این مهاجران در گجرات، نام محل جدید زندگی خود را به یاد شهر خویش سنجان نامیده و آنجا آتشکده‌ای بنا کردند.

متعاقب سفر گروه‌هایی‌ از خراسان، گروه دیگری از مازندران نیز به گجرات کوچ می‌کنند. مهاجران در برابر پذیرش شروطی از سوی حاکم گجرات، مجاز به اقامت در این منطقه می‌شوند. شروطی مانند استفاده از زبان گجراتی و پوشش محلی.

با این که با استناد به متن «قصه سنجان» که چندین قرن پس از شکل گیری جامعه پارسیان هند نگاشته شده، نمی‌توان به تاریخ دقیق این مهاجرت پی برد، اما بسیاری محققان، این متن را که به احتمال بر اساس روایت‌های شفاهی شکل گرفته است، از مهم‌ترین و اصلی‌ترین متون شناخت این جامعه می‌دانند. تعیین زمان دقیق این مهاجرت، می‌تواند دلایل تاریخی و اجتماعی آن را مشخص‌تر کند.

انجمن آتش بهرام در مومبای (بمبئی)، منبع:

گرچه مطابق متن «قصه سنجان» دلیل اصلی مهاجرت این گروه، در امان ماندن از فشارها و دست یابی به آزادی‌های مذهبی و حفظ آیین بوده است اما برخی محققان به دلایل دیگری از جمله دلایل اقتصادی نیز اشاره کرده‌اند. (Maneck,15)

در هر حال در حدود پانصد یا هفتصد سال پس از استقرار این اجتماع در سنجان و برپاکردن «آتش بهرام»، با حمله سپاه غزنوی به گجرات آتش به غارهای Bahrot در جنوب سنجان متقل می‌شود و بعد از چند بار جا‌به‌جایی به شهر ناوسری (Navsari) می‌رود.

در قرن هفدهم میلادی و پس از حضور کمپانی هند شرقی در مومبای (بمبئی)، پارسیان به طور عمده به این شهر و روستاهای اطراف آن نقل مکان کردند تا از فرصت‌های شغلی و تجاری جدید استفاده کنند. «آتش بهرام» یا ایرانشاه نیز سرانجام پس از چند بار جا به جایی در سال ۱۷۴۲ به Udvada منتقل شد و از آن زمان تاکنون در آن‌جا روشن مانده است.

سرشماری سال ۲۰۰۱ در هند، شمار پارسیان این کشور را در حدود شصت و نه هزار نفر برآورد کرده است. چیزی در حدود پنج هزار پارسی نیز در پاکستان زندگی می‌کنند.
گرچه پارسیان یا زرتشتیان هند، در مکان‌های مختلف آتش های دیگری نیز روشن کرده‌اند، اما « آتش بهرام» یا ایرانشاه برای آن‌ها اهمیت اساسی و نمادین دارد.