خانه‌هایی برای ماه و کویر

بیژن روحانی

هفته گذشته، نادر خلیلی معمار و محقق ایرانی‌الاصل مقیم آمریکا در سن هفتاد و دو سالگی درگذشت. خلیلی به سبب ابداع روش‌هایی برای ساختن ‌بناهایی مقاوم در برابر زلزله با به کارگیری خشت و گل و تطبیق آنها با نیازهای امروزی، در جهان مشهور و برنده جوایزی بین‌المللی شده بود.
ابتکارات او که از مطالعه بر روش‌های سنتی و بومی معماری در مناطق کویری ایران سرچشمه گرفته بود، شامل استفاده از ساده‌ترین مواد و مصالح اقلیمی و به کارگیری کمترین امکانات محیطی، برای خلق فضاهایی با معماری ساده اما در عین حال مقاوم در برابر خطرات زمین لرزه و در عین حال ارزان قیمت می‌شد.

نادر خلیلی، منبع Cal-Earth

معماری با کیسه شن و ابر خشت (super adobe) و همچنین خانه‌های سرامیکی و گلتافتن (گل+تافتن) از جمله روش‌های ثبت شده به نام او هستند. ابتکارات خلیلی می‌تواند در ساخت سرپناه برای مناطق زلزله‌زده و یا نقاط دیگری که احتیاج سریع به ساخت و ساز مقاوم، موقت و در عین حال ارزان قیمت است، به کار رود.

زندگی حرفه‌ای
خلیلی متولد سال ۱۹۳۶ در ایران، تحصیلات خود را پس از زادگاهش در ترکیه و سپس ایالات متحده آمریکا ادامه داد و به پایان رساند. او از سال ۱۹۷۵ به معماری خشتی علاقه‌مند شد و در برنامه توسعه کشورهای جهان سوم به عنوان مشاور در سازمان UNIDO یا سازمان توسعه صنعتی ملل متحد به فعالیت پرداخت.

در سال ۱۹۸۴ انجمن معماران آمریکا در ایالت کالیفرنیا جایزه "تبحر در فن آوری" را به خاطر ابداع خانه‌های سرامیکی به او اهدا کرد.

خانه‌هایی با کیسه شن، منبع akdn.org

در سال ۱۹۸۷، سالی که از سوی سازمان ملل به نام سال جهانی سرپناه نامگذاری شده بود، پروژه نادر خلیلی به نام "خانه برای بی‌سرپناهان" به طور مشترک مورد توجه و قدردانی سازمان ملل متحد و همچنین دپارتمان توسعه مسکن و شهرسازی آمریکا قرار گرفت.

در سال ۱۹۸۴ زمانی که سازمان ملی هوانوردی و فضایی آمریکا، ناسا، فراخوانی برای طراحی خانه و اقامتگاه در کره ماه و مریخ اعلام کرد، خلیلی فرصت مناسبی برای توسعه ایده‌های خود در مورد فرم‌های ساده و در عین حال مقاوم پیدا کرد. او در طرح‌های پیشنهادی خود به ناسا، با مطالعه بر معماری مناطق یزد و کاشان نشان داد، چگونه بدون آنکه نیاز به حمل مصالح از کره زمین به جای دیگری باشد می‌توان از همان خاک موجود در محیط اطراف، متنوع‌ترین و مقاوم‌ترین ساختارهای معماری را به وجود آورد.

تنها دویدن
خلیلی به مدت پنج سال، تمام مناطق کویری ایران را با موتورسیکلت به منظور مطالعه بر روش‌های سنتیِ ساخت و ساز و نحوه استفاده از خشت جستجو کرد. او با مطالعه ویرانه‌های به جای مانده از زلزله بزرگ طبس به سال ۱۳۵۷ خورشیدی، به این نتیجه رسید که تنها ساختمان‌های باقی مانده، تعدادی از بناهایی هستند که با استفاده از مصالح و فن‌آوری بومی تاق و گنبد ساخته شده‌اند و برعکس، ساختمان‌های با اسکلت فلزی و تیرآهن، به طور کلی فرو ریخته‌اند.

داخل یکی از خانه‌ها، منبع akdn.org

او در بخشی دیگر از جستجوهایش در مناطق کویری ایران، به روستایی بر خورد که بر اثر زلزله تمام ساختمان‌های آن به جز یک کوره کاشی‌پزی ویران شده بود. خلیلی با الهام از این‌ کوره سالم مانده، شیوه خانه‌های سرامیکی را ابداع کرد که بر اساس اصل گداخته کردن درونی خشت و رساندن آن به حالت سرامیکی استوار شده است. حالتی که خشت در آن به حداکثر مقاومت خود می‌رسد. او معتقد بود این خانه‌ها در برابر تمام عوامل محیطی از جمله باد و باران و زلزله مقاوم هستند. این معمار ایرانی، طاق ضربی را یک راه حل ساده، ارزان، ضد‌زلزله و مناسب برای حل مشکل مسکن در مناطق محروم می‌دانست. او حاصل جستجوهای خود در مناطق مختلف ایران را در کتابی به نام "تنها دویدن" منتشر کرد.

کیسه شن و سیم خاردار
‌در روش ابر خشت او با پرکردن کیسه‌های شن از خاک‌ مرطوب محیط اطراف و کوبیدن آن و‌ سپس چیدن کیسه‌ها بر روی هم در طرحی مدور و اتصال آنها با سیم خاردار به یکدیگر برای مهار حرکت‌های جانبی، سازه‌هایی گنبدی شکل به وجود می‌آورد و سپس سطح بیرونی و داخلی خانه‌ها را به نحو دلخواه تزیین می‌کرد. این ساختارهای مدور ساده با اتصال و ادغام ‌در یکدیگر، قابلیت به وجود آوردن فضاهای بزرگ، متنوع و کارآمد در مناطق کویری را دارند. این خانه‌ها با اندک آموزشی می‌توانند توسط گروهی سه تا پنج نفره ساخته شوند و در مناطقی که به دلیل بلایای طبیعی یا جنگ، نیاز به طرح اسکان فوری است؛ مورد استفاده قرار گیرند.

دهکده‌ای براساس طرح‌های خلیلی، منبع Cal-Earth

خلیلی در سال ۱۹۹۱ موسسه هنر و معماری خاک کالیفرنیا (Cal- Earth) را پایه‌گذاری کرد و در آن به تحقیق، طراحی و آموزش روش‌هایش پرداخت. او تاکیدی فراوانی بر هماهنگی معماری با محیط اطراف و کم زیان بودن آن برای محیط زیست داشت.

پس از زلزله ویران کننده بم به سال ۱۳۸۲، خلیلی بار دیگر به ایران آمد و روش‌های سریع و ارزان‌قیمت خود را برای اسکان زلزله‌زدگان مطرح کرد. اما روش‌ها و طرح‌های او مورد تایید مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن در ایران قرار نگرفت. طرح‌های او برای یک خانواده هفت نفری، قابلیت ساخته شدن در ظرف مدت یک هفته را داشتند.

خانه‌ای در دهکده بر اساس طرح‌های خلیلی، منبع Cal-Earth

از مهم‌ترین جوایزی که نادر خلیلی در دوران فعالیت حرفه‌ای‌اش به دست آورد، می‌توان به جایزه معماری آقاخان در سال ۲۰۰۴ میلادی اشاره کرد. جایزه معماری آقاخان که از معتبرترین جوایز در نوع خود محسوب می‌شود، به دلیل ترکیب روش‌های کهن استفاده از خشت و خاک با فن آوری‌های جدید و همچنین ارزان بودن و قابلیت به کارگیری وسیع آن، به خلیلی تعلق گرفت.

خلیلی‌ خود را تحت تاثیر کلام و اندیشه‌های مولوی می‌دانست و از جمله مترجمان اشعار او به زبان انگلیسی بود. او فلسفه آثارش را در پایبندی به استفاده از عناصر چهارگانه‌ی آب، باد، خاک و آتش خلاصه می‌کرد.

نادر خلیلی روز پانزدهم اسفند در کالیفرنیا درگذشت و روز بیست و یکم اسفندماه به خاک سپرده شد.

پیوندهای مرتبط:
موسسه هنر ومعماری نادر خلیلی Cal-Earth

جایزه معماری آقاخان در سال ۲۰۰۴

گفتگوی نادر خلیلی با بی‌بی‌سی فارسی:

پیش از این در مورد معماری بومی و اقلیمی در رادیو زمانه:
خط پرگار بر کرانه نیل

نبرد با جهانی شدن فرهنگ

چادرجی و مدرنیسم منطقه‌ای