فرهاد در بیستون

بیژن روحانی

میان عاشقانه‌های پارسی، حکایت دلدادگی فرهاد به شیرین، از پر کشش‌ترین و افسون کننده‌ترین داستان‌های ادبیات کهن است که به عنوان یکی از بخش‌های منظومه خسرو و شیرین نظامی گنجه‌ای (قرن ششم هجری) سروده شده است. وحشی بافقی، شاعر قرن دهم هجری نیز این داستان را دستمایه سرایش منظومه‌ای مستقل به نام "فرهاد و شیرین" کرده است.

داستان ماجرای فرهاد، مهندس و استاد کاری تواناست که دل به شیرین، معشوقه خسرو می‌بندد و سرانجام در این عشق بی‌فرجام نابود می‌شود. در معرفی فرهاد چنین می‌خوانیم:

که هست اینجا مهندس مردی استاد
جوانی نام او فرزانه فرهاد

به وقت هندسه عبرت نمایی
مجسطی دان و اقلیدس گشایی

فرهاد در این داستان چند بار از عشق شیرین دست به تیشه می‌برد و مشغول سنگ‌تراشی می‌شود. بار اول زمانی است که شیرین از فرهاد می‌خواهد جویی حفر کند که شیر گوسفندان در آن تا جایگاه او روان شود. بار دیگر زمانی است که فرهاد در دل کوه راهی جدید باز می‌کند. محل این کوه در داستان بیستون ذکر شده است.

خسرو آبتنی شیرین را نظاره می‌کند، مینیاتور صفوی، منبع: Smithsonian Institution

خسرو پادشاه ساسانی، فرهاد را به مناظره و سوال و جواب از عشق شیرین فرا می‌خواند اما در پایان از حاضر جوابی او در شگفت می‌ماند. آنگاه از او می‌خواهد برای آسان کردن رفت و آمد پادشاه، در دل کوه راهی بکند:

که ما را هست کوهی بر گذرگاه
که مشکل می‌توان کردن بدو راه

میان کوه راهی کند باید
چنانک آمد شد ما را بشاید

فرهاد آن را به این شرط می‌پذیرد که در ازایش خسرو از عشق شیرین درگذرد. سپس فرهاد نشان آن کوه را از خسرو می‌پرسد:

چو بشنید این سخن فرهاد بی‌دل
نشان کوه جست از شاه عادل

به کوهی کرد خسرو رهنمونش
که خواند هر کس اکنون بیستونش

...

بر آن کوه کمر کش رفت چون باد

کمر دربست و زخم تیغه بگشاد

نخست آزرم آن کرسی نگه داشت
بر او تمثال‌های نغز بنگاشت

به تیشه صورت شیرین بر آن سنگ

چنان برزد که مانی نقش ارژنگ

دیوار فرهاد‌تراش در بیستون

در یکی دیگر از صحنه های داستان نیز شیرین برای جویا شدن از احوال کوه‌کن، عزم رفتن به بیستون می‌کند:

به خنده گفت با یاران دل‌افروز
علم بر بیستون خواهم زد امروز

ببینم کاهنین بازوی فرهاد
چگونه سنگ می‌برد به پولاد

دیوار فرهاد تراش
و چنین است که نام مکان باستانی بیستون سالهاست که با این داستان عاشقانه نیز گره خورده است. این اعتقاد که فرهاد، شخصیت داستانی، در بیستون به کوه کنی پرداخته است، در نام‌گذاری یکی از آثار منطقه بیستون نیز به خوبی نمایان است.

در این مجموعه، یک دیوار تراشیده شده عظیم، در نزدیکی نقش برجسته داریوش اول، بر سینه کوه هست که به آن "فراتراش" یا "فرهاد‌تراش" می‌گویند. در حقیقت در باورهای مردم محل این همان محلی است که فرهاد در دل کوه کنده است.
نام بیستون که امروز برخی به اشتباه آن را بی‌ستون (بدون ستون) تلفظ می‌کنند در فارسی باستان به صورت بَگَستانه یا بَغَستانه به معنی جایگاه خدا بوده و در تغییر و تحول زبان به صورت بِهیستان و بیستون درآمده است.

دیوار فرهاد‌تراش، عکس از علی مجدفر، منبع:pbase.com

آثار منطقه بیستون
‌شهرت اصلی منطقه بیستون، در سی کیلومتری کرمانشاه، به واسطه کتیبه "داریوش اول" پادشاه هخامنشی است. این کتیبه که یکی از مشهورترین اسناد دوران باستان به حساب می‌آید و کلیدی بود برای رمزگشایی خط میخی، شامل نقش برجسته و همچنین توضیحاتی به زبان های پارسی باستان، ایلامی و اکدی (بابلی) است.

در این نقش برجسته داریوش در برابر نه اسیر که بر او شورش کرده بودند ایستاده و گئومات مغ نیز زیر پای او قرار دارد.متن کتیبه ها نیز شامل معرفی داریوش و شرح پیروزی ها و اعاده پادشاهی و شیوه حکومت داری اوست.
ایران در سال ۲۰۰۶میلادی توانست مجموعه بیستون را در فهرست میراث جهانی سازمان یونسکو به ثبت رساند. مجموعه بیستون علاوه بر نقش برجسته و کتیبه داریوش دارای آثاری دیگر از دوره‌های مختلف تاریخی است که از آن میان می‌شود به غاری با آثار پیش از تاریخ، نیایشگاه‌های مادی، آتشدان و بقایایی از یک محوطه پارتی، بقایای سد دوره ساسانی، مجسمه هرکول و بناهایی از دوران ایلخانی و صفوی اشاره کرد.

نقش برجسته داریوش اول در بیستون، عکس از بابک صادقی، منبع:UNESCO

نظریه‌هایی در مورد دیوار
دیوار "فرهاد‌تراش" نیز یکی از آثار برجای مانده در این مجموعه است که طول آن ۱۸۰ متر و ارتفاعش ۳۳ متر است. ابعاد این صفحه بزرگ سنگی در ایران بی‌مانند است. اما نکته شگفت آن است که روی این دیوار نه اثری از نقش برجسته دیده می‌شود و نه کتیبه. همواره چرایی به وجود آمدن این اثر مورد پرسش باستان شناسان بوده است. برخی همانند هرتزفلد معتقد بودند این صفحه به دستور داریوش در کوه کنده شده و او قصد نوشتن کتیبه ای دیگر را، که می‌توانست وصیتنامه او یا نقش برجسته عظیم دیگری باشد، داشته است. (پایگاه محوطه تاریخی بیستون)

در برابر این اعتقاد، گروهی دیگر از باستان‌شناسان این صفحه تراشیده شده را مربوط به دوره هخامنشی نمی‌دانند بلکه با اشاره به نحوه تراشِ سنگ و وجود دیوار محافظ و همچنین علائم سنگ‌تراشان، آن را به دوران ساسانی نسبت می‌دهند.(همان منبع)

همچنین یک معمار آلمانی به نام سالزمن (Salzmann) با مطالعه روش سنگ تراشی و برآورد دقیق حجم سنگ کنده شده از کوه (در حدود ۴۰۰۰۰ متر مکعب) احتمال داد که در این مکان در زمان ساسانی قرار بوده است ایوانی بزرگ و سنگی در دل کوه حفر شود. ایوانی که ابعاد آن یادآور تاق عظیم کسرا در تیسفون است. (پرونده ثبت جهانی بیستون در یونسکو، صفحه ۲۳).

ساختن ایوان‌ها و تاق‌های سنگی در دوره ساسانی سابقه داشته و از نمونه‌های آن می‌توان به تاق بستان در کرمانشاه اشاره کرد.
نیمه کاره ماندن این پروژه عظیم نیز محل حدس و گمان‌های متفاوت مانند افول قدرت امپراتوری ساسانی، وقوع جنگ یا مرگ پادشاه است.

اما در چند سال گذشته فرضیه جدیدی در مورد صفحه فرهادتراش مطرح شد. این فرضیه احتمالات گذشته را رد کرده و در عوض بر این احتمال تاکید می‌کند این جا محل استخراج یا در حقیقت معدن سنگ برای شهر ساسانی بیستون بوده است. (+)
انجام مطالعات ژئوفیزیک پیش از این نشان داده بود که یک محوطه وسیع که می‌تواند شهری ساسانی باشد در منطقه بیستون مدفون است و بنابراین برخی احتمال می‌دهند این محل، معدن سنگ ساخت و سازهای این شهر بوده است. با این حال تاکنون هیچکدام از این فرضیه ها اثبات نشده است.

در هر حال گرچه شواهد و فرضیه‌های باستان‌شناسی تراشیده شدن این صفحه بزرگ و خالی را در دل کوه به دلیل ایجاد نقش برجسته‌ای بزرگ و یا استخراج سنگ می‌دانند اما نام این محل با داستان شیرین و فرهاد گره خورده و به باور مردمان راه یافته است.

- Iranian Cultural Heritage and Tourism Organization, Bisotun, The site and the rock relief of Darius the Grate, Tehran, 2005

مرتبط:

عشق شیرین و فرهاد در زمانه

بیستون در سایت میراث جهانی یونسکو

پایگاه محوطه تاریخی بیستون

رضا مرادی غیاث‌آبادی: درباره کتیبه داریوش بزرگ در بیستون