نام‌‌های یک دریا

بیژن روحانی

در هفته گذشته مرکز پژوهش‌های مجلس ایران خواستار تعویض نام دریای خزر شد.
دفتر مطالعات مرکز پژوهش‌های مجلس در پاسخ به پرسش یکی از نمایندگان مجلس در مورد نام خزر و تذکر نسبت به نامناسب بودن این نام، تصریح کرد که در سطح بین‌‌المللی این دریا به نام کاسپیان شناخته می‌شود و اعراب نیز آن را به صورت بحر‌القزوین که عربی شده همان کلمه کاسپیان است می‌شناسند و تنها در ایران از کلمه "خزر" برای نامیدن این دریاچه استفاده می‌شود.

مرکز پژوهش‌های مجلس ایران توضیح داده است که برخلاف تصور رایج، خزر معادل فارسی کلمه کاسپیان نیست.

کاسپیان و خزر، هر دو برگرفته از نام قوم‌ها و مردمانی هستند که در گذشته در کنار این بزرگترین دریاچه جهان زندگی می‌کردند.
نام‌گذاری جای‌ها و مکان‌ها معمولاً به بیش از یک عامل بستگی دارد و می‌تواند تاثیراتی در روابط متقابل قوم‌ها، ملت‌ها و فرهنگ‌های گوناگون برجای بگذارد. نمونه مشخص آن در دوران معاصر، خلیج فارس است که تعدادی از کشورهای عربی از آن به عنوان خلیج عربی یاد می‌کنند. مساله‌ای که همواره باعث برانگیختن حساسیت‌های فرهنگی و ملی در میان ایرانیان شده است.

بعضی پژوهشگران تعداد نام‌های دریای خزر یا کاسپیان را در تاریخ در حدود پنجاه نام ذکر کرده‌اند. در بیستم و هفتم آذرماه امسال، در طی سلسله سخنرانی‌هایی در برنامه اوراسیا، مرکزی برای بررسی نام‌های دریای مازندران، الهه کولایی مدیر این برنامه اعلام کرد که این دریا در طی یک روند تاریخی دارای۵۰ تا۶۰ نام بوده است.[+]

ناصر تکمیل همایون، پژوهشگر علوم انسانی نیز نام این دریا را با توجه به اوستا "وئوروکش" به معنی "فراخکش" و "فراخ کرد" که به معنای پهن و گسترده است ذکر کرد.
در متون کهن یونانی از این دریا همواره به نام دریای کاسپیان یاد شده است. از دیگر نام‌های این دریا می‌توان به دریای طبرستان، مازندران، آبسکون، هیرکانی یا گرگان، دیلم، گیلان ،ارکانیا و خراسان اشاره کرد.

سابقه تغییرات
مرکز پژوهش‌های مجلس به سابقه تغییر نام این دریا در سال‌های اخیر و دوران معاصر نیز اشاره کرده است. نخستین تغییر نام آن در دوران معاصر در سال ۱۳۷۵رخ داد که بر اساس مصوبه هیات وزیران با تاکید بر هویت ایرانی دریا، نام پهنه آبی شمال کشور از دریای خزر به دریای مازندران تغییر داده شد. اما در اواخر سال۱۳۸۱نام این دریا مجدداً به دریای خزر تغییر یافت.

خزرها و کاسپی‌ها
اما نکته‌ای که تعدادی از منتقدان استفاده از نام خزر بر آن تاکید می‌کنند، مربوط به دو قوم خزر و کاسپیان می‌شود. قوم خزر یکی از اقوامی بوده که در کرانه شمالی این دریا زندگی می‌کرده اند. مرکز پژوهش‌های مجلس در مورد قوم کاسپ که نام کاسپیان از آن می‌آید، می‌گوید که آنها اقوامی ایرانی بوده‌اند که پیش از آمدن آریایی‌ها به ایران در این فلات ساکن بوده‌اند و جزو اقوام بومی ایران از هزاره‌های دور به حساب می‌آیند. برخی از منتقدان از اطلاق نام خزر به این دریا به این دلیل ناراضی‌اند که معتقدند قوم خزر در طول تاریخ به قومی مهاجم و خونریز مشهور بوده است.



برخی دیگر از جمله میرتاج‌الدینی، نماینده مردم تبریز در مجلس شورای اسلامی علاوه بر ذکر غیر ایرانی بودن قوم خزر، یهودی بودن این قوم را نیز مورد اشاره قرار داده است.[+]

محمد رجبی، یکی از پژوهشگران مرکز اسناد انقلاب اسلامی، در مقاله‌ای در سایت همین مرکز در مورد قوم خزر چنین می‌نویسد‌: "از آنجا كه [خزرها] هنوز خوی تمدن و ‌شینی نیافته بودند، دین و آیین پیشرفته‌ای نداشتند و اغلب به شمنیزم و آنیمیسم و محتملاً میترائیسم گرایش داشتند. آنها پس از تشكیل دولت و به هم زدن قدرت، بنا بر عللی كه چندان روشن نیست به آئین یهود درآمدند [...] و مدعی گردیدند كه از تیره بنی‌اسراییل هستند."

برخی مورخان معتقدند خزرها در قرون میانی میلادی به اروپا مهاجرت کرده‌اند و دیگر نشانی از آنها در کنار دریای خزر دیده نمی‌شود.
آرتور کستلر، نویسنده و محقق در کتاب خزران (کستلر، آرتور، خزران، محمدعلی موحد، تهران، انتشارات خوارزمی،۱۳۶۱) می‌نویسد که یهودیان اشکنازی نوادگان یهودی‌های خزر هستند که پس از سقوط امپراتوری خزر در قرن سیزدهم میلادی، به اروپا نقل مکان کردند.

با این حال برخی پژوهش‌های ژنتیک در سال‌های اخیر، فرضیه آقای کستلر را زیر سوال برده است.[+]

اما در مقابل نام خزر، مرکز پژوهش‌های مجلس نام کاسپیان را برگرفته از نام یکی از اقوام بسیار قدیمی ساکن در کنار دریاچه دانسته است. در حال حاضر تمام مراجع بین‌المللی از این نام برای نامیدن این دریاچه استفاده می‌کنند.
دانشنامه ایرانیکا، ذیل مدخل Caspians در مورد کاسپ‌ها یا کاسپی‌ها می‌نویسد که ‌آنها مردمانی پیشا هندو- اروپایی و در حقیقت پیشا ایرانی هستند و برخی محققان مانند هرتزفلد آنها را با کاسی‌ها (Kassite) یکی دانسته‌اند. کاسی‌ها را یکی از اقوامی می‌دانند که در هزاره سوم پیش از میلاد وارد فلات ایران و بعدها در نواحی قزوین، همدان و به خصوص لرستان امروزی ساکن شدند.

دانشنامه ایرانیکا می نویسد کاسپی ها را یا باید از اقوام ایرانی به حساب آورد و یا اقوامی که به شدت تحت تاثیر فرهنگ ایرانی بوده‌اند.
مرکز پژوهش‌های مجلس از وزارت آموزش و پرورش خواسته است که کتاب‌ها و نقشه‌های درسی را با مصوبه جدید هماهنگ کند و همچنین توصیه کرده است تا یکی از اماکن اصلی و مهم شهر تهران به همین نام (کاسپ) نامگذاری شود.

در این میان عده‌ای دیگر نیز معتقدند، هنگامی که مساله سهم کشورهای ساحلی دریای خزر از آب‌های آن همچنان به نتیجه قطعی نرسیده و اختلاف نظرهایی در مورد آن وجود دارد، تاکید ایران بر هویت ایرانی این دریاچه می‌تواند حاوی دلالت‌های سیاسی نیز باشد.