قلعه شوش؛ مسافرخانه یا پایگاه باستان‌شناسی

بیژن روحانی

بحث تبدیل قلعه تاریخی شوش به مسافرخانه مورد اختلاف نظر باستان‌شناسان و مسئولان سازمان میراث فرهنگی کشور قرار گرفت.

قلعه شوش (عکس: امین نظری)

اسفندیار رحیم مشایی رییس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری به تازگی اعلام کرد قلعه شوش جزو آثار نفیس ایران نیست؛ بنابراین جهت تغییر کاربری می‌تواند به بخش خصوصی واگذار شود. بنابر گزارش خبرگزاری فارس، رییس سازمان میراث فرهنگی کشور روز شنبه در حاشیه بازدید از نمایشگاه خدمات و تجهیزات گردشگری و هتل‌داری در تهران گفت: «کلیه آثار تاریخی که نفیس نباشند، با کاربری‌های مرتبط به بخش خصوصی واگذار می‌شود. این سیاست درست است و همه جای دنیا هم وجود دارد. مهم‌تر از قلعه شوش را هم در دنیا دیده‌ام که تبدیل به رستوران شده است.»

رحیم مشایی در بخشی دیگر از سخنان خود به تشکیل کمیته ای با نام «کمیته کارشناسی تشخیص نفایس» در سازمان میراث فرهنگی اشاره کرد و افزود که این کمیته وظیفه تشخیص نفیس یا غیرنفیس بودن آثار تاریخی را بر عهده دارد. به گزارش روزنامه «هم‌وطن سلام» آقای رحیم مشایی آثاری را که دارای قدمت کم یا مانند قلعه شوش دارای قدمت «صد و اندی ساله» باشند، آثار غیرنفیس نام داد که می‌تواند مورد بهره‌برداری بخش خصوصی نیز قرار بگیرد.

پیش از این نیز برخی خبرگزاری‌ها خبر تبدیل قلعه شوش به رستوران و مسافرخانه را منتشر کرده بودند. علی اصغر پرهیزگار مدیرعامل صندوق حفظ و احیای بناهای تاریخی در گفتگو با خبرگزاری ایسنا ضمن تأیید صدور مجوز برای تغییر کاربری این قلعه به مسافرخانه و مرکز اقامتی - پذیرایی و واگذاری آن به یک سرمایه‌گذار داخلی تاکید کرد: «شاید فروش بناهای تاریخی از نظر نگهداری و حفاظت بسیار بهتر از نگهداری آن‌ها توسط دولت باشد.» پرهیزگار همچنین از آمادگی سازمان میراث فرهنگی برای واگذاری 157 بنای تاریخی به بخش خصوصی خبر داد.

اسفندیار رحیم مشایی، رییس سازمان میراث و گردشگری

قلعه فرانسوی‌ها

شوش با قدمتی بیش از پنج هزار سال، یکی از کهن‌ترین مراکز سکونتی دنیای باستان و از مهم‌ترین مناطق تاریخی ایران است. در اواخر قرن نوزدهم هیأت باستان‌شناسی فرانسه برای انجام کاوش‌هایی به این منطقه وارد شد. پس از کاوش‌های هیأتی به سرپرستی دیالافوا، ژاک دمورگان مأمور شد تا فعالیت‌های انحصاری فرانسه در ایران را ادامه دهد.

در همان سال‌ها دمورگان تصمیم گرفت پایگاهی برای باستان‌شناسان فرانسوی فعال در شوش بر پا کند. او با به کارگیری تعدادی از آجرهای محوطه تاریخی شوش و محوطه‌های اطراف، قلعه‌ای را با طرح قلعه‌های قرون وسطای اروپایی بر روی مرتفع‌ترین بخش شوش بنا کرد که تا سال‌ها به قلعه آکروپل یا قلعه فرانسوی‌های شوش شهرت داشت.

بخشی از آجرهای این قلعه از کاخ داریوش در شوش به دست آمده و بخش دیگری از آن حاوی خط میخی است که از چغازنبیل به آن‌جا آورده شده و در ساختمان این قلعه به کار رفته است. معماران این قلعه استادکاران دزفولی بوده‌اند. این قلعه که پیش از انقلاب در اختیار فرانسوی‌ها بود، بعد از آن در اختیار سازمان میراث فرهنگی قرار گرفت و به پایگاه باستان‌شناسی و محلی برای نگهداری حدود 90 هزار شی تاریخی به دست آمده از این محوطه تبدیل شد.

در حقیقت قلعه شوش با آن که در اواخر قرن نوزدهم بر فراز یکی از مهم‌ترین تپه‌های باستانی ایران ساخته شده، اما از چند نظر دارای اهمیت است. اول آن‌که این قلعه بخشی از تاریخ باستان‌شناسی ایران است. قلعه‌ای است که اولین هیأت‌های اروپایی فعال در ایران آن را به عنوان پایگاهی برای مطالعات باستان‌شناسی برپا کرده‌اند و شاهد بخشی از مهم‌ترین وقایع مرتبط با باستان‌شناسی در ایران بوده است.

در ضمن از آن‌جا که در ساخت این قلعه از خشت‌های اصلی و باستانی چغازنبیل و شوش که در محوطه رها بوده‌اند، استفاده شده، نشان‌دهنده نحوه استفاده از مصالح باستانی در ساخت بناهای جدید است که در یک دوره مرسوم بود و از طرف دیگر به دلیل آن که مصالح آن دارای ارزش باستانی هستند قابل توجه است.

قلعه شوش (عکس: امین نظری)

وضعیت خطرناک قلعه

بسیاری از کارشناسان تا کنون نسبت به وضعیت نامناسب قلعه شوش و احتیاج فوری آن به مرمت‌های اضطراری هشدار داده‌اند و بسیاری دیگر این فضا را مناسب برای کاربری اقامتی و مسافرخانه نمی‌دانند.

دکتر عبدالمجید ارفعی پژوهشگر و متخصص زبان‌های باستانی که سال‌ها روی کتیبه‌های موجود در قلعه شوش مطالعه کرده است در گفتگو با خبرگزاری ایسنا اعلام کرد: «بارها قلعه را به مسئولان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری نشان داده و برای آن‌ها توضیح داده‌ایم که این بنا برای استفاده‌ی گردشگران مناسب نیست. بهتر است که قلعه‌ی شوش به‌عنوان یک سایت برای پژوهشگرانی که اقامت کوتاهی در منطقه دارند، کاربری داشته باشد.»

او همچنین توضیح داد که قلعه‌ی شوش 10 اتاق، دو حمام و دو سرویس بهداشتی دارد و اگر مسافران بخواهند از آن استفاده کنند، هر روز باید فاضلاب آن تخلیه شود. از سوی دیگر، بنابر اظهارات دکتر ارفعی، به دلیل این‌که قلعه پی ندارد، دیوارها را نمی‌توان برداشت و تعداد اتاق‌ها را افزایش داد.

در همین حال باستان‌شناسان دیگر نیز از جمله حسن طلایی استاد دانشگاه با تبدیل این قلعه به مرکز اقامتی مسافران مخالفت کرده و بهترین کاربری آن را پایگاه باستان‌شناسای توصیف کرد. او به خبرگزاری ایسنا گفت که به دلیل استفاده از آجرهای کتیبه‌دار چغازنبیل و محوطه‌های دیگر در ساخت این قلعه، نفیس ندانستن آن نادرست است.

«نفیس» یا «غیرنفیس»

رییس سازمان میراث فرهنگی ایران در حالی قلعه شوش را غیرنفیس توصیف کرده که هیچ تعریف روشن و جامعی از کلمه «نفیس» در قوانین مربوط به حفظ میراث فرهنگی کشور موجود نیست و بناهای ثبت شده در فهرست آثار ملی ایران را نمی‌توان به دو بخش نفیس و غیر نفیس تقسیم کرد و این تعریف از نظر حقوقی و کارشناسی نیازمند بازبینی و دقت بیشتر است. در عین حال مشخص نیست اگر پس از این تعدادی از بناهای ثبت شده در فهرست ملی آثار کشور در طبقه‌بندی «غیرنفیس» جای بگیرند از نظر حقوقی و قانونی مشمول چه اقداماتی خواهند شد.

قلعه شوش (عکس: امین نظری)

تقسیم‌بندی این آثار به دو بخش «نفیس» و «غیر نفیس» در حالی اعلام می‌شود که چندی پیش خبرگزاری میراث فرهنگی در گزارشی اعلام کرده بود «شنیده‌ها حاکی از آن است برخی مسئولان سازمان میراث فرهنگی قصد دارند تا تعدادی از آثار میراث ملی را که در گذشته به ثبت رسیده‌اند، از فهرست خارج کنند.» خروج یک اثر از فهرست آثار ملی ایران می‌تواند مجوزی برای تغییر کاربری و حتی تخریب آن باشد.

با این حال حسین علی وکیل، مدیر دفتر ثبت آثار تاریخی ایران اعلام کرده است تا کنون هیچ تصمیمی در خصوص خروج آثار ثبت شده از فهرست میراث ملی گرفته نشده و تنها در چند جلسه در مورد خروج برخی از آثاری که در گذشته در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده و امروز به علل مختلف به طور کامل تخریب شده‌اند، صحبت‌هایی شده است.