قلعه ایرج را ابتدا باید شناخت، سپس ثبت کرد

این برنامه میراث فرهنگی را بشنوید.

در حالی که بارها کارشناسان و متخصصان میراث فرهنگی، نسبت به شتاب‌زدگی در ثبت جهانی آثار ایران هشدار داده‌اند، پرونده ثبت جهانی قلعه ایرج ورامین به دلیل کمبودهای جدی از ارسال به کمیته میراث جهانی سازمان یونسکو باز ماند.

در یک سال گذشته، تبلیغات و برنامه‌ریزی برای ثبت این قلعه خشتی در فهرست میراث جهانی یونسکو آغاز شد و حتی برخی رسانه‌ها از قطعی بودن ثبت این اثر ایرانی در فهرست یونسکو خبر دادند. اما تمام این برنامه‌ریزی‌ها در هفته گذشته با اعلام این خبر که پرونده قلعه ایرج ورامین برای ثبت جهانی آماده نشد، معطل ماند.

نقاشی قرن نوزدهمی از قلعه ایرج

قلعه ایرج در نزدیکی شهر پیشوای ورامین، یکی از قلعه‌های بزرگ و باستانی ایران است. ابعاد این قلعه بزرگ خشتی در حدود ۱۴۴۰ در ۱۲۸۰ متر است. قلعه ایرج سال‌هاست که در اختیار مالکان خصوصی قرار دارد و داخل آن کشاورزی می‌شود و به همین دلیل، بخش‌های فراوانی از آن از بین رفته و یا در خطر نابودی است. در حال حاضر از چهار دروازه آن، تنها دروازه اصلی باقی مانده است.

در سال گذشته قرار بود با تصویب اعتبارات لازم، ابتدا کاوش‌های باستان‌شناسی و پی‌گردی صورت بگیرد تا بتوان پرونده این اثر را تکمیل کرد.

اطلاعات ناکافی
در حقیقت آن چه در حال حاضر از قلعه ایرج می‌دانیم، اندک و در عین حال متناقض است. با نگاهی به اخبار و اطلاعات موجود از این قلعه باستانی، درمی‌یابیم حتی در مورد قدمت آن نیز توافقی وجود ندارد. برخی آن را اشکانی و گروهی دیگر آن را ساسانی می‌خوانند. از صفات این قلعه که مدام بر آن تأکید می‌شود و احتمالاً با تکیه به همین خصیصه نیز قرار است در فهرست میراث جهانی به ثبت رسد، آن است که قلعه ایرج، بزرگ‌ترین قلعه خشتی جهان است. همچنین با استناد به بخش‌هایی از «وندیداد» برخی اعتقاد دارند، قلعه ایرج همان دژ وارناست که در «وندیداد» نام آن ذکر شده است.

با این حال تمام گزاره‌ها و احکام فوق جای تحقیقات فراوان دارند و هنوز از نظر علمی چیزی در این مورد به اثبات نرسیده است. اما امر مسلم آن است که این قلعه باستانی همچنان در معرض فرسایش شدید و تخریب قرار دارد و برنامه مطالعات تاریخی، فرهنگی، فنی و معماری آن هنوز به مرحله مشخصی نرسیده است.

بنابراین جای این سؤال باقی است:
«در حالی که قلعه ایرج هنوز برای خود ایرانیان به درستی شناخته شده نیست، چگونه می‌توان آن را در سطح جهانی معرفی و در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رساند؟ در حالی که برنامه‌ی مدون و دقیقی برای حفاظت و مرمت آن وجود ندارد، چگونه است که اولویت به ثبت جهانی آن داده می‌شود؟ چگونه در حالی که هنوز چیز چندانی از قدمت تاریخی، مشخصات فنی و معماری و دوره‌های مختلف ساخت و ساز در این قلعه نمی‌دانیم و هنوز مطالعات تطبیقی دقیق بین این قلعه و سایر دژ‌های اشکانی یا ساسانی صورت نگرفته، این قلعه را بزرگ‌ترین قلعه دفاعی جهان لقب می‌دهیم؟»

به نظر می‌رسد منشاء این مقایسه، جمله‌ای از ولفرام کلایس باستان‌شناس آلمانی است که سال‌ها پیش، پس از بازدید از این قلعه گفته بود: «قلعه ایرج با هیچ یک از قلعه‌های خشتی و تاریخی جهان قابل مقایسه نیست.»

اما این جمله‌ای است که باید مورد تحقیق قرار گیرد. تکرار مداوم این گزاره، نمی‌تواند جایگاه و ارزش این اثر تاریخی را به درستی مشخص کند. آیا پس از گذشت سال‌ها از جمله کلایس، نمی‌توان پرسید قلعه ایرج از چه نظر با هیچ قلعه خشتی در دنیا قابل مقایسه نیست؟

بقایای قلعه ایرج (عکس از خبرگزاری میراث فرهنگی)

تحقیقات پیش از ثبت
با نگاه به محوطه‌هایی که در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیده‌اند و حتی با مقایسه سایر آثار ایرانی ثبت شده در فهرست یونسکو، می‌بینیم سال‌ها پیش از اقدام به ثبت این آثار، مطالعات باستان‌شناسی و معماری در مورد آن‌ها انجام شده است. به عنوان مثال کاوش‌های باستان شناسی در تخت جمشید در سال ۱۹۳۱ توسط پروفسورهرتزفلد از دانشگاه شیکاگو آغاز شد و سال‌ها توسط گروه‌های مختلف ادامه یافت و ده‌ها کتاب و صدها مقاله پیرامون آن نوشته شد تا سرانجام ایران در سال ۱۹۷۹ این محوطه باستانی را به سازمان یونسکو معرفی کرد.

در مورد محوطه‌های دیگر مانند سلطانیه زنجان یا تخت سلیمان در تکاب نیز می‌توان گفت این محوطه‌ها سالیان طولانی، بیش از ۴۰ سال، مورد مطالعات تاریخی قرار گرفتند و پروژه‌های مرمت و حفاظت آن‌ها، گاه با شتاب و گاه به آهستگی در جریان بود و سپس به یونسکو و از آن طریق به جهان معرفی شدند.

یعنی در حقیقت، تحقیقات علمی در این محوطه‌ها وابسته به ثبت این آثار در فهرست میراث جهانی نبوده و نیست. مطالعات همواره راه مستقل خود را رفته‌اند و همواره از چکیده و خلاصه آن‌ها، پرونده‌های ثبت میراث جهانی استخراج شده است. پیش از شناخت دقیق یک اثر فرهنگی، تبلیغات برای ثبت جهانی آن با ناکامی مواجه می‌شود.

قلعه ایرج ممکن است شگفت‌انگیزتر و مهم‌تر از آن چیزی باشد که امروز می‌پنداریم. اما باید به این نکته توجه داشت که کنوانسیون میراث جهانی یونسکو به سال ۱۹۷۲، بر شناخت علمی از آثار تاریخی-فرهنگی تأکید می‌کند. شناختی که ابتدا باید در چارچوب فرهنگی خود به دست آید تا بتوان آن را در عرصه جهانی نیز ارائه داد.

معرفی هر چه بیشتر آثار به دبیرخانه یونسکو، مانند کسب مدال طلا یا نقره در مسابقات المپیک نیست و به خودی خود، افتخاری به همراه نمی‌آورد. از این رو لازم است با صبر و متانت بیشتر، مطالعات در خور تاریخی، باستان‌شناسی و معماری در کنار حفاظت و مرمت اضطراری آغاز و سپس نتایج این مطالعات، چنان چه قابل تأیید بود، به محافل علمی جهانی ارائه شود.