براتیگان ادا در می‌آورد

مجتبا پورمحسن

پس از آن‌که انتشار «صید قزل‌آلا در آمریکا» تب براتیگان را در ایران تشدید کرد و بعد از ترجمه‌ی شعرها و چند رمان از او، یکی از بهترین آثار این نویسنده آمریکایی به فارسی ترجمه و در ایران منتشر شد.

رمانی براتیگنی

شاید کمتر رمانی را می‌توان سراغ گرفت که به اندازه‌ی«صید قزل‌آلا در آمریکا» متفاوت باشد. «صید ...» ضد داستان است. واگرایی دنیاهای متعدد، ویژگی اصلی رمان «صید ...» است. تلاش برای پیدا کردن خط داستانی مشخص در آن بیهوده است.

«صید ...» را هجویه‌ای بر آمریکای معاصر دانسته‌اند. رمان«در رویای بابل» از جهاتی شبیه«صید...» است. در «در رویای بابل» هم نویسنده، به نقد آمریکا می‌پردازد. زبان نقد براتیگان در این رمان صریح‌تر هم هست. با وجود این، «رویای بابل» به هیچ‌وجه درباره‌ی سیاست نیست، درباره‌ی معضلات اجتماعی هم نیست. اصلاً درباره‌ی هیچ چیز جدی نیست. پس درباره‌ی چیست؟

کارآگاه خصوصی، سی کارد

مهم‌ترین تفاوت بین«صید...» و «در رویای بابل» این است که در رمان بابل خط داستانی مشخصی وجود دارد. یک کارآگاه خصوصی به نام سی کارد، با یکی از مشتریانش قرار ملاقات دارد و می‌خواهد مقدمات کارش را فراهم کند. اسلحه و پول، دو نیاز اصلی آقای کارد است. او‌ کارآگاه قابلی نیست و این شغل، یکی از تلاش‌های بسیارش، برای درآوردن پول‌ است.

تصویر جلدِ کتابِ «در رویای بابل» نوشته‌ی ریچارد براتیگان، ترجمه‌ی پیام یزدانجو

جالب اینجاست که تقریباً تا نیمه‌ی کتاب، هنوز خبری از ملاقات کارآگاه با مشتری‌اش نیست. اما مواجهه‌ی کارد با اطرافیانش، شِمایی عجیب از اجتماع آمریکا ترسیم می‌کند که اتفاقاً به راحتی می‌توان باورش کرد. کارد برای تهیه‌ی اسلحه، اول سراغ گروهبان رینک می‌رود. دیالوگی که بین آن‌ها رد و بدل می‌شود، به اندازه‌ی یک کتاب برای شناخت کارد مفید است.

در حالی‌که لبخند می‌زد گفت: «هنوزم عکسای مستهجن می‌فروشی؟ جشن ولنتاین در یک تیخوانا؟ واسه سگ بازا؟»
گفتم: «‌نه، این قد که پلیسا ازم نمونه خواستن، دیگه هیچی برام نموند ...»

صفحه‌ی ۳۱

همین آقای گروهبان، در پایان رمان با جدیتی اغراق‌آمیز خود را موظف به حفاظت از اجسادی می‌داند که از پزشکی دزدیده شده‌اند. اما در طول داستان نه تنها آقای رینک کمترین تلاشی برای حفاظت از جان هیچ آدم زنده‌ای نمی‌کند، بلکه به خاطر یک جسد، یک آدم را تا مرز مرگ هم می‌برد.

بله، ماموریت آقای سی کارد دزدیدن یک جسد است. مشتری او زن بلوندی است که کارگاه خصوصی، استخدام کرده تا جسد یک زن فاحشه را از پزشکی قانونی بدزدد.

سقوط رویای آمریکایی

وقایع رمان «در رویای بابل» در سال‌های جنگ جهانی دوم می‌گذرد. زمانی که ژاپنی‌ها بندر پرل‌ هاربر را بمباران می‌کنند و آمریکا رسماً وارد جنگ می‌شود. براتیگان در همان صفحات ابتدایی، ارزش‌های جامعه‌ی مدرن را به سخره می‌گیرد.

در حالی‌که قرار است هر آمریکایی افتخار کند که یکی از تفنگداران دریایی ارتش ایالات متحده باشد، سی کارد خوشحال است که او را برای خدمت در نظام وظیفه نامناسب دانسته‌اند. البته او روایت می‌کند که قبلاً در اسپانیا جنگیده و نشانه‌اش، یک جفت گلوله‌ای است که در ماتحتش فرو رفته است!

براتیگان از به هجو کشیدن مفهوم فداکاری برای وطن آغاز می‌کند و بعد به مفهوم خانواده و امنیت جانی و شغلی می‌رسد. براتیگان به هیچ‌وجه خطابه‌ی سیاسی سر نمی‌دهد، او فقط ماجراهای خنده‌دار را برایمان تعریف می‌کند و با ظرافت مخاطب را با«پوچی» ارزش‌ها آشنا می‌کند.

«پاجوبی» دوست کارد که در پزشکی قانونی کار می‌کند، نیازهای جنسی‌اش را با اجساد زنان خوش‌سیما ارضا می‌کند. رینک، به خاطر یک جسد، سر یک انسان را توی محفظه‌ی کشویی سرد خانه قرار می‌دهد.

از همه جالب‌تر حکایت خود آقای سی کارد است. او کارآگاهی خصوصی است که در به در دنبال مشتری است. نه دفتر کار دارد و نه حتا یک سنت ته جیبش. ماه‌هاست کرایه خانه‌اش را نپرداخته و به دروغ به صاحبخانه می‌گوید که یکی از بستگانش چاه نفتی کشف کرده و کرایه‌های معوقه را یک جا پرداخت خواهد کرد.

ریچارد براتیگان

طنزآمیز است که سی کارد از مرگ صاحبخانه‌اش ناراحت نمی‌شود. هر چه باشد دیگر مجبور نیست بدهی‌هایش را بپردازد. مادر کارد هم در تمام تماس‌های تلفنی با فرزندش، از کارد می‌خواهد که هشتصد دلاری را که از او قرض گرفته بود، پس بدهد.

رویای آمریکایی در رمان «در رویای بابل» صرفاً در حد رویای تعبیر‌نشدنی باقی می‌ماند. «رویای آمریکایی» نوید می‌دهد که هر آمریکایی با تلاش و پشتکار به تمام مدارج می‌رسد و طبقات اجتماعی، نقشی در موفقیت فرد ندارند.

اما رویای آمریکایی در رمانِ «در رویای بابل» صرفاً کابوسی است که زندگی همه را تحت‌الشعاع قرار داده است. کارد، رینک، پاجوبی،... همه‌ی شخصیت‌های کتاب به چنان درماندگی‌ای رسیده‌اند که هویت‌شان به هجو کشیده شده است.

‌آقای کارآگاه خصوصی خودش تعریف می‌کند که ‌در پیاده‌رو به کاسه‌ی یک گدا لگد زده بود تا موقع جمع کردن پول‌هایش از روی زمین، چند سنتی گیرش بیاید.

در جهان رمان«در رویای بابل» انسان‌ها کمترین ارزشی ندارند و مناسبات دوستانه، عاشقانه و انسانی افراد، تحت تاثیر«پول» است. این پول است که مفاهیم را استعمار می‌کند. سی کارد از مشتری‌اش پول می‌گیرد تا جسد یک فاحشه را از پزشکی قانونی بدزدد. بنابراین به عنوان یک کارآگاه خصوصی باید نقش یک تبهکار را بازی کند تا پولی گیرش بیاید و در آرزوی تهیه لوازم اولیه کار یک کارگاه باقی بماند.

او حتا به دوستش پاجوبی رشوه می‌دهد تا جسد زن را به دست بیاورد. سی کارد دقیقاً همان کارهایی را می‌کند که بر اساس شغل‌اش، باید در مقابل آن‌ها بایستد.
در پایان رمان مشخص می‌شود که گروهبان رینک هم که ظاهراً در پی یافتن جسدهایی دزدیده شده است، با خانم بلوندی که مشتری کارد است، ارتباط دارد. احتمالاً رینک هم ماموریت داشت تا جسد فاحشه را بدزدد و در قبالش پول بگیرد.

رمان «‌در رویای بابل» تصویری از آمریکای پس از بحران اقتصادی بزرگ دهه‌ی سی را نشان می‌دهد. از سویی دیگر می‌توان در لا‌به‌لای سطرهای کتاب، پیش زمینه‌هایی را دید که در وقوع انقلاب ارزش‌های اخلاقی در دهه‌ی شصت نقش داشته‌اند. در جهان رمان «در رویای بابل» همه‌ی آدم‌ها برای بقا تلاش می‌کنند. اما حاکمیت مطلق پول، روابط انسانی را تا حد تنازع حیوانی تقلیل داده است.

براتیگان، آمریکا را در روزهایی ترسیم می‌کند که تفنگداران دریایی این کشور برای برقراری صلح جهانی وارد جنگ جهانی شده‌اند. اما پشت جبهه‌ی جنگ و در جامعه آمریکا، انسان‌ها، به موجودات سر خورده تبدیل شده‌اند که نه تنها برای پیروزی یا شکست کشورشان در جنگ اهمیتی قایل نیستند، بلکه برای ادامه‌ی زندگی به جدالی مضحک برای معامله‌ی یک جسد تن داده‌اند.

رویای یک آمریکایی در بابل

اگر ایرانی‌ها به هنر (و احتمالاً تحصیلات!) فرزندان‌شان افتخار می‌کنند؛ در آمریکا، موفقیت در ورزش، یکی از نماد‌های موفقیت است. به همین خاطر بسیاری از نوجوانان آمریکایی، آزمون رسیدن به افتخار را از ورزش شروع می‌کنند و البته بسکتبال و بیس‌بال بیش از بقیه ورزش‌ها طرفدار دارند.

تصویر جلدِ نسخه‌ی انگلیسی رمانِ «در رویای بابل»

داستان سی ‌کارد و رویای بابل نیز از بیس‌بال آغاز می‌شود. یک‌بار که کارد برای عضویت در یک تیم بیس‌بال در تمرینات آزمایشی شرکت می‌کند؛ توپ بیس‌بال به سرش می‌خورد و بیهوش‌اش می‌کند و این آغاز ورود او به بابل است.

پس از آن کارد هراز چندی به رویای بابل می‌رود. رویایی که هزاران کیلومتر از آمریکا و ارزش‌هایش فاصله دارد. سی کارد در بابل به دنبال رویاهایی می‌رود که تحقق‌شان در قالب کارآگاه خصوصی آمریکایی ناممکن است. او در بابل زندگی را آن‌گونه که می‌خواهد می‌بیند.

در بابل و پانصد سال پیش از میلاد مسیح کارد برای خودش اسمی انتخاب می‌کند که بیش از هر اسم دیگری جعلی به نظر می‌رسد:«اسمیت اسمیت». او در قالب اسمیت اسمیت، کارآگاهی خصوصی است که ماموریت‌هایی که به او واگذار می‌شود، در جامعه‌ی آمریکا معنای چندانی ندارند.

براتیگان هوشمندانه رویاهای سی کارد در بابل را محدود به چیزهایی می‌کند که چندان خیالپردازانه و دست نیافتنی نیستند. ظرافت نویسنده در ترسیم جهان خیالی شخصیت اصلی رمان، انتقادی تند از ارزش‌ها و رویای آمریکایی است.

کارد در قامت «اسمیت اسمیت» خیلی کارهای عجیب و غریبی نمی‌کند. اما از منظر براتیگان، زندگی معمولی و انسانی در جامعه‌ی‌ آمریکایی چنان غیر قابل دسترسی است که کارد باید هزاران کیلومتر از آمریکا فاصله بگیرد و در نهایت فقط در عالم رویا آن را تجربه کند.

ضد ژانر

همان‌طور که گفته شد «در رویای بابل» برخلاف رمان «صید قزل‌آلا» سیر داستانی مشخصی دارد. اما نمی‌توان آن را در ژانر خاصی دسته‌بندی کرد. حتا می‌شود گفت «در رویای بابل» ضد ژانر است. اگرچه شروع رمان به سبک و سیاق رمان‌های پلیسی است، اما داستان بیشتر هجویه‌ای رمان‌های پلیسی است.

در کتاب، نه پلیس، حافظ امنیت است و نه تبهکاران مختل کننده‌ی امنیت، براتیگان جهان رازآلود گانگسترها را هم به استهزا می‌کشد.

«در رویای بابل»، رمان طنزآمیزی هم نیست. درست است مخاطب از خیلی از اتفاقات داستان، به خنده می‌افتد؛ اما رخدادهای کتاب، به عنوان روال معمول (و نه خارق‌ عادت) جامعه ارایه می‌شود.

مارک هد بورن، نویسنده‌ی کتاب «سینما و ادبیات» در ابعاد تاریخی» اشاره می‌کند که رمان«در رویای بابل» از پارودی فراتر می‌رود و نمونه‌ی کامل یک اثر پست‌مدرن است. هد بورن در توضیح این مساله از تعریف فردریک جیمسون از پست مدرنیسم استفاده می‌کند.¹

او می‌گوید که اگر به گفته‌ی جیمسون، پست مدرنیسم «تغییر واقعیت به تصاویر» و «خرد کردن رمان به مجموعه‌ای ازحال‌های ابدی» باشد،«در رویای بابل» تجسم مفهوم «تقلید» در پست مدرنیسم است. چرا که پارودی«تحریف واقعیت برای بیانی کمیک» است، اما تقلید، روایت مقلدانه و بی‌طرفانه است که در آن کمدی وجود ندارد اما ممکن است تقلید واقعیت، ماجرا را طنزآمیز هم بکند.

به عبارت دیگر شخصیت‌های رمان «در رویای بابل» ادا در می‌آورند. سی‌ کارد، ادای یک کارآگاه خصوصی را در می‌آورد و به همین ترتیب گروهبان رینک هم، کاراکتر یک پلیس وظیفه‌شناس را بازی می‌کند.

«در رویای بابل» روایت جهانی است که در آن همه چیز اصالت خود را از دست داده و کلاً مفهوم «اصالت» در آن منهدم شده است. بنابراین تمام شخصیت‌های این جهان نیز مجبورند برای ادامه‌ی بقا،کپی‌هایی باشند که برابر اصل نیستند، چون دیگر«اصل» مفهومش را از دست داده است.

پانوشت:

1-Hed born,Mark. Literature and film In the historical Dimension .University press of florid 1994-104-110