انقلاب و فکر آزادی

نوشتهء عبدی کلانتری

فايل صوتی

فايل صوتی با سرعت معمولی

فايل پی دی اف برای چاپ



هگل ــ فيلسوف آلمانی ــ نوزده ساله بود که انقلاب کبير فرانسه (۱۷۸۹) به وقوع پيوست. او در آنهنگام در دانشکده ای در شهر توبينگتن به تحصيل علوم دينی مشغول بود و با دو همدانشکده ای خود، هولدرلين و شلينگ، پيمان دوستی محکمی بسته بود. هولدرلين بعدها بزرگ ترين شاعر آلمان شد و شلينگ يکی از برجسته ترين فيلسوفان ايده آليسم کلاسيک آلمانی. اين سه نابغهء جوان شيفتهء انقلاب رهايی بخش فرانسه شدند. آنها مثل بسياری از جوانان تحصيل کردهء آلمانی در آن دوران، انقلابی مشابه را در دوک نشين های فئودالی خود، راه حل بيرون آمدن از عقب ماندگی فرهنگی، خرافه پرستی دينی، و ستم پادشاهی به شمار می آوردند. انقلاب برای اين آرمانگرايان نه تنها تحولی سياسی بلکه يک نوزائی فرهنگی و اخلاقی کامل، و ارمغان آورندهء روشنگری و مدرنيته به شمار می رفت.

در تاريخ فلسفهء روشنگری قصه ای معروف از دوستی اين سه نابغهء آلمانی نقل شده است که به احتمال زياد صحت ندارد اما تکرار آن در بيوگرافی اين سه تن نشاندهندهء اهميت معنايی آن است. روز چهاردهم ژوئيهء ۱۷۹۳، يعنی يک سال پس از روی کار آمدن ژاکوبن ها و اعلام جمهوری فرانسه، هگل، هولدرلين، و شلينگ در حواشی شهر دانشجوئی خود درختی به نام «درخت آزادي» برپا می کنند و با خواندن سرود «مارسی يز» (سرود ملی فرانسه که شلينگ متن آنرا به آلمانی ترجمه کرده بود) به دور آن درخت می رقصند و پايکوبی می کنند.

هگل تا پايان عمر شصت و يک سالهء خود ستايشگر انقلاب فرانسه باقی ماند و هرساله در سالگرد اين انقلاب ليوان شراب اش را بالا برد.

فلسلهء آزادی و مدرنيت
هگل يکی از مهمترين متفکران روشنگری اروپائی و آخرين فيلسوف بزرگ ايدآليسم کلاسيک آلمانی است. فلسفهء هگل فلسفهء آزادی و مدرنيت است. برخی مفسران تفکر او را فلسفهء انقلاب نيز ناميده اند.

هگل راوی و روشن کنندهء درک آدميان از آزادی طی تاريخ جهانی است. به زبان دقيق تر، او انکشافِ تاريخي ِ آگاهی نسبت به آزادی را برما پديدار می کند. او تاريخی می انديشد، مفاهيم را در تحول و تطور تاريخی خود دنبال می کند، و پديدآمدن اشکال آگاهی ــ از جمله آگاهی نسبت به شرايط و لوازم آزادی (freedom) در جوامع بشری از ابتدا تاکنون ــ را در دگرگشت های تاريخي/ فرهنگي/ مفهومی خود دنبال می کند.

نام ديگر تاريخی انديشيدن، بينش ديالکتيکی است. بينش ديالکتيکی به نسبـيـّت تاريخی پديده ها وقوف دارد. مفاهيم، تئوری ها، جهان بينی ها، عمل اجتماعی، و ساختارهای سياسی در بستر تاريخ ثابت نمی مانند. در نتيجه هيچ اصلی مطلق و جهانشمول (هميشگی ـ همه جايی؛ يونيورسال) نيست، از جمله اصول اخلاقی. {مقايسه کنيد با آنچه در بخش پيش دربارهء اصول اخلاق کانت گفتيم.} اين اصول تابع شرايط مشخص اجتماعی و فرهنگی و منبعث از هستی اجتماعی گروههای متفاوت است.

اما حرکت تاريخ نيز حرکتی عينی است، بدان معنی که اين حرکت به اختيار و تابع تمايل و خواست فرد فرد انسانها نيست. انسانها زمانی معنی واقعی يک پديدهء تاريخی را درمی يابند که مدتی از وقوع آن گذشته باشد. در گيرودار يک حرکت سياسی، يا هرموقعيت تاريخی، امکانپذير نيست که يک فرد خود را از آگاهی نسبیِ تاريخی خود بيرون بکشد و از جايگاهی ماوراء نسبيت تاريخی، مثلاً از جايگاه «عقل» کل يا «حقيقت» مطلق (پايان تاريخ) به داوری بپردازد.

روابط ميانگروهی مقدم بر فرديت
هگل در خانواده ای مذهبی بار آمده بود که جد اندر جد آنها از روحانيان روشن انديش کليسای پروتستان بودند (بجز پدرش که ديوانی و سکولار بود). تحصيلات دبيرستانی او شامل مواد درسی روشنگری و کلاسيک های يونانی می شد. تعلق قلبی هگل به مسيحيت، يا بهتر گفته باشيم ارزش های مسيحی (در عين بيزاری از الاهيات سنتي)، در ديدگاه او تنشی را ميان ميراث پاگان يونانی و ايمان دينی باعث می شد. رومانتی سيسم آلمانی در عصر هگل، که واکنشی هنری ـ عرفانی ـ زيباشناختی و شبه فلسفی در برابر عقلانيت روشنگری بود، بر انديشهء او اثری هميشگی به جا گذاشت. فلسفهء هگل سرآغاز جدی ترين تلاش برای پذيرش انتقادی ليبراليسم بورژوايی (فلسفهء حقوق فردی و جامعهء مدني) و همزمان فرارفتن از آن به سمت تعريف حق و آزادی فراسوی فردگرايی در جامعهء مبتنی بر رقابت است.

در ديدگاه هگل، عدالت از آزادی برمی آيد. بدون استقرار آزادی، عدالت ناممکن است. {مقايسه کنيد با آنچه در بخش پيش دربارهء عدالت و قانونيت نزد کانت گفتيم.}

آزادی برای هگل فقط به آزادی فردی محدود نمی شود (آزادی منفي). آزادی برای او در وهلهء اول در ساختار روابط متقابل انسانها، تحقق می يابد. آزادی يک ساختار عينی است؛ و مثل هر ساختار عينی تابع «ضرورت» است. آزادی يک وضعيت ثابت نيست بلکه در مسير تاريخ (يا در مسلخ تاريخ به قول هگل) به تدريج متحقق می شود. تحقق آن در گرو تغيير روابط ميانگروهی است، نه در جسارت يک فرد که هرلحظه اراده کند بتواند از قيموميت و نابالغی به در آيد و به روشنگری برسد.

ترور
هگل به جناح ميانه روی انقلاب فرانسه، يعنی ژيروندن ها سمپاتی داشت و به همين مناسبت، در همان جوانی هنگامی که اخبار برپائی گيوتين ها و اعدام ها به او رسيد، نسبت به ژاکوبن ها بدبين و بی اعتقاد شد اما نظرش را راجع به خود انقلاب تغيير نداد. هگل پس از کودتای ناپلئون بوناپارت نيز حامی اين ارتشی جوان شد که به زودی خود را امپراتور اعلام کرد؛ امپراتوری روشنگر که با قوانين بورژوايی خود دستاوردهای انقلاب کبير را تثبيت کرده بود. جنگهای ناپلئونی برای هگل به مثابه ادامهء انقلاب فرانسه بود. لودويک بتهوون نيز سنفونی معروف اروئيکا را برای ناپلئون نوشت.

هگل در ۳۵ سالگی شاهکار خود «پديدارشناسی روح» را به پايان برد. در يک سلسله سخنرانی که در دانشگاه «يه نا» در همان سالها، يعنی سالهای ۱۸۰۵-۶ ايراد کرده و در آنها موضوعات کتاب خود را تشريح نموده، از جمله دربارهء ترور در انقلاب فرانسه صحبت کرده است. بخش کوتاهی از کتاب او نيز با همان زبان بسيار دشوار هگلی، تحت عنوان «آزادی مطلق و ترور» به همين موضوع می پردازد. او در سخنرانی هايش اشاره می کند اگر در ابتدای کار، انقلاب فرانسه برای مقاومت در برابر هجوم نظامی ضدانقلاب به ضرورت می بايست به ترور متوسل شود، پس از تثبيت رژيم جديد اين ضرورت از ميان می رود. بنابراين اصرار روبسپير برای ادامهء حکومت ترور به زودی ضرورت خود را از دست داد و برکناری [اعدام] خود او ضروری شد.

داوری منفی هگل در بارهء شتاب انقلاب برای رسيدن به آزادی از راه ترور، تنها شامل رويداد انقلاب نمی شود و از آن فراتر می رود. هگل معتقد است تمامی پروژهء روشنگری ــ که انقلاب کبير فرانسه نماينده آن بود ــ با انکار کامل ايمان دينی (faith) به يک پيروزی زودرس قناعت می کند و در نتيجه قادر نمی شود آنچه را که وعده داده ــ فرديت غيربيگانه از جمع، آگاهی خودمختار اما هماهنگ با «روح» يا فرهنگ جمعی ــ به اجرا بگذارد. روشنگری بايد بتواند آنچه را که مدعی است عقل به تنهايی فراهم می کند، و درعمل عقل از انجام آن بازمی ماند، با ادغام نوعی ايمان دينی، يا به زبان امروزی نوعی «پروژهء معنويت» يا اخلاق اجتماعی، ميسر سازد. منظور هگل البته دستگاه کشيشان و حاميان دولتی آنها نيست، دستگاهی که به عقيدهء او روشنگری و مدرنيت به درستی آنرا برای هميشه پائين کشيده است. (فنومنولوژی ـ بخش «روشنگری و ايمان» بلافاصله قبل از بخش «آزادی مطلق و ترور»)

هگل روشن می کند که برای فائق آمدن بر کمبودهای روشنگری، نمی توان دولت ـ شهر يونانی را، به شکل دموکراسی مستقيم و ارادهء عام شهروندان دوباره بازسازی کرد. او (در بخش «آزادی مطلق و ترور») به طور غيرمستقيم به ژاکوبنيسم حمله می کند. به نظر می رسد منظور او از آزادی مطلق يکی شدن ارادهء فردی و جمعی است، جائی که اتوريتهء انقلابی خود را جانشين ارادهء عام می کند.

اما ترور ژاکوبن طرح مسأله می کند. ترور ژاکوبن برای تحميل ارادهء واحد يا ارادهء عامهء مردم و فائق آمدن بر اختلافات مهلک ميان شهروندان، خود راه حل نيست اما وقوع آن، يا تکرار آن در شرايط مشابه تاريخی، باعث می شود که جامعهء مدنی، يا جامعهء بورژوايی «مسأله ساز» شود. آن نشان می دهد که فورم اين جامعه نيز نمی تواند پايان تاريخ باشد بلکه بايد خود را نگهدارد و همزمان از خويش فراتر برود و نوع تازه ای از روابط اجتماعی را جايگزين سازد.

حق و آزادي
در فلسفهء سياسی هگل مسأله ای مطرح می شود که تا همين امروز اهميت خود را حفظ کرده است. اين مسأله آشتی دادن دو قطب آزادی فردی (در جامعهء رقابتی بورژوائی يا «جامعهء مدني») است با همبستگی اجتماعی يا کمونيته (به شکل نظام اخلاق اجتماعی)، به نحوی که يکی ديگری را تحت الشعاع قرارندهد يا فرد از جامعه بيگانه نگردد. انسانها بايد همزمان، هم به عنوان فرد (يا سوژه)، خودمختار باشند و هم بخشی از يک هستی بزرگتر، به نحوی که زندگی اجتماعی مظهری از زندگی افراد آن جامعه باشد، نه اجباری در برابر آن.

برای رسيدن به چنين جامعهء ايده آلی البته فلسفی انديشيدن کفايت نمی کند بلکه بايد مقدمات عينی و تاريخی آن هم موجود باشد.

هگل از بيست و چندسالگی به بعد، با مطالعهء نوشته های روشنگران اسکاتلندی، از جمله آدام اسميت، به اهميت اقتصاد سياسی سرمايه در جامعهء مدنی پی برد و به تدريج به اين نتيجه رسيد که کليد تحقق اهداف انقلاب (تثبيت حق، آزادی، و عدالت)، روشن ساختن مکانيسم رابطهء جامعهء مدنی و دولت است. در بارآورترين و آخرين مرحلهء تفکرش، هگل به طور جدی به مطالعهء اقتصاد سرمايه پرداخت تا رفتار اجتماعی در حوزهء مبتنی بر نفع خصوصی و منافع شخصی را از ديدگاهی جامعه شناختی و نه صرفاً فلسفی مطالعه کند. رسالهء «فلسفهء حق» ثمره اين دوران است.

فلسفهء هگل به ما می آموزد که حق و آزادی واقعی و همگانی در جامعه، از راه انکار يا ميانبر زدن ليبراليسم (بخوان کانتيانيسم) به دست نمی آيد بلکه از راه پذيرش، ادغام، و فرارويشِ انتقادی از ليبراليسم ميسر خواهد شد. انقلاب نيز بايد همين خصلت را داشته باشد، چه در پهنهء فرهنگ، چه در عرصهء سياست. اين نکته ای است که به هنگام بررسی انقلابهای کشور خود ما، انقلاب مشروطيت، «انقلاب سفيد»، و انقلاب بهمن ۵۷، بايد بخاطر داشته باشيم. انقلاب مشروطه با فکر آزادی، قانونيت، و دموکراسی؛ «انقلاب سفيد» با الغای فئوداليسم، آزادی زنان، گسترش روابط بورژوائی و پيدايش طبقه متوسط؛ و سرانجام انقلاب بهمن در تحول تئوکراتيک خود برای نفی دو انقلاب پيشين.

بخش بعد ـ خشونت انقلابی و روشنفکران

*