فلسفه و انقلاب

نوشتهء عبدی کلانتری

فايل صوتی
فايل صوتی با سرعت معمولی

فايل پی دی اف برای چاپ

امانوئل کانت را فيلسوف انقلاب کبير فرانسه خطاب کرده اند. اين انديشمند بزرگ ايدآليسم کلاسيک آلماني، نه تنها بانی يکی از بزرگترين انقلابات تاريخ تفکر بود، انقلابی که آنرا انقلاب کوپرنيکی در فلسفه ناميده اند، بلکه از مهمترين نظريه پردازان فلسفهء حقوق انسان، جمهوريت، صلح بين الملل، جهانشهروندی (کاسموپالی تانيسم)، و الهام بخش بزرگترين فيلسوفان ليبراليسم برابری خواه و عدالت طلب در عصر ما ــ کسانی چون جان رالز، نوربرتو بابيو، و يورگن هابرماس ــ بوده است. ايدآليسم کلاسيک آلمانی (کانت، فيخته، شلينگ، و هگل) فلسفهء عصر روشنگری محسوب می شود. کانت انديشه پرداز بزرگ روشنگری اروپايی است.

تحول بزرگ ورود به عصر مدرن را که کشور فرانسه با انقلاب کبير خود و يک سلسله انقلابات بورژوايی ديگر از سرگذراند، آلمانی ها نه در عرصهء سياست بلکه در عرصه تفکر به اجرا گذاشتند. اين حکمی است که از جمله از زبان هانريش هاينه و کارل مارکس شنيده ايم. هاينريش هاينه است که راديکاليسم فلسفهء کانت و فيخته را به ترتيب با راديکاليسم سياسی روبسپير و ناپلئون مقايسه می کند. اين شاعر بزرگ آلمان با غرور هشدار می دهد به هنگام رويارويی با ايده آليسم کلاسيک آلمانی به هوش باشيد که دست تان آتش نگيرد! امانوئل کانت بود که دئيسم (خداباوری عقلي) را برای هميشه دفن کرد به نحوی که پس از او هيچکس نتوانست در پهنهء انديشه اين جسد را دوباره زنده کند؛ درست به همان نحو که هيچ کس نتوانست پس از کوپرنيک زمين را دوباره به جايگاه «مرکز کائنات» برنشاند.

اما حقيقت آن است که فلسفهء سياسی کانت يک فلسفهء غيرانقلابی و اصلاح طلبانه است و برخلاف نظر هاينه از آن آتش انقلاب برنمی خيزد. کانت حامی انقلاب آمريکا و انقلاب فرانسه بود اما فلسفهء سياسی خود را چنان فورمول بندی کرد که طبق آن هرگونه انقلاب، هرگونه نافرمانی مدني، و هرگونه سرپيچی از قانون غيرمجاز انگاشته شود.

امانوئل کانت فيلسوف روشنگری فکری يا روشن انديشی و انديشه پرداز اخلاق غيردينی و قانونيت است. مخالفت او با حرکت انقلابی بيش از آنکه متوجه بروز خشونت باشد، دلمشغول تنوير افکار عمومی و نگران از قانون شکنی است. هنگامی که مقاله معروفش را با عنوان «روشنگری چيست؟ پاسخ به يک پرسش» نوشت، هنوز پنج سال تا شروع انقلاب کبير فرانسه و هشت سال تا حکومت انقلابی ژاکوبن ها فاصله بود. در اين مقاله کانت می نويسد، «دستيابی مردم به روشنگری تنها به شکل تدريجی تحقق می پذيرد. يک انقلاب شايد بتواند استبداد خودکامه و بهره کشی تاراجگر و قدرت طلب را پايان بخشد اما هرگز باعث اصلاح واقعی طرز فکر مردم نخواهد شد. در واقع، تعصبات تازه جای تعصبات پيشين را می گيرند و [دوباره] تبديل به افساری می شوند که با آن انبوه تودهء نادان زير کنترل درآيد.» (۱)

گفتيم کانت مدافع انقلاب فرانسه بود. برخی از همدوره های کانت او را ژاکوبن خطاب می کردند. سردمداران انقلاب فرانسه نيز نيک می دانستند که فلسفهء کانت، دستاورد بزرگ عصر روشنگري، می تواند نمايندهء نظری انقلاب آنها باشد. يکی از بنيانگذاران و متفکران کلوب ژاکوبن، آبه سی يز، که نمايندهء مجلس بود، به نيابت خويش رئيس «کميتهء حفاظت عمومي» را به آلمان فرستاد تا نظر رسمی کانت و همکاری او را در تدوين قوانين جديد طلب کند. گويا پاسخ کانت مفقود شده است. مارکس نيز کانت را فيلسوف انقلاب فرانسه می داند.

اما کانت به طور مستقيم از انقلاب، يا از انقلابيان درگير، حمايت نمی کند؛ بلکه از ايدهء انقلاب و کسانی که با شور و شوق ناظر آن اند، و لزوماً خود در انقلاب شريک نيستند، دفاع می کند (۲). فکر انقلاب، اصل آزادی طبيعی و حقوق فردی است در برابر امتيازات اشراف و وابستگی رعايا؛ ايده يا روح جمهوريخواهی در برابر حکومت مطلقه؛ انسانگرايی انقلاب در برابر تسلط دين و خرافه و سلطنت مقدس؛ و بی ترديد حق و باز هم حق، به ويژه حق مالکيت فردي.

اين ها همه دستاوردهای تيپيک انقلابهای بورژوايی اروپا است. اما کانت، در عين دفاع از نيت و محتوای انقلاب، از شکل قانوشکن يا قهرآميز آن انتقاد می کند. پروسهء انقلابی همچون يک واقعهء سياسي، در برگيرندهء مقاومت مدني، قيام، و خود حرکت انقلابی، از نظر کانت مردود است. مردود است زيرا انقلابيان برای رسيدن به عدالت و صلح، خود ناعادلانه رفتار می کنند. عدالت از ديد کانت مستقيماً از اجرای قانون ناشی می شود. نقض قانون رفتاری غيرعادلانه است.

اگر بپرسيم در شرايطی که دولت خود قانون شکنی می کند، يا در شرايطی که ماهيت توتاليتر دولت مانع تغيير مسالمت آميز قانون اساسی است، تکليف رعايا يا شهروندان چيست، آيا سرپيچی از قانون کماکان عملی غيراخلاقی و نامشروع است، کانت پاسخ روشنی نمی دهد. حتا اگر فراتر برويم و با توجه به تجربه های تلخ چند دههء اخير، از جمله در کشور خود ما، بپرسيم اگر دولت خود قدرت سازمانيافتهء فراقانونی، يا حق کشی (قانون شکنی) نظاميافتهء مبتنی بر قهر باشد، تکليف شهروندان در برابر آن چيست، بازهم در نوشته های سياسی کانت پاسخ روشنی نمی يابيم.

کانت مدافع و مبلغ مفهومی از حقوق انسانی در جامعه است که طبق اصول اخلاقی عام و جانشمول تدوين شده باشند. اين حقوق خصلتی غيرجانبدار و «بی طرف» بايد داشته باشند و از همين رو جهانشمول (يونيورسال) اند. به عبارت ديگر اين حقوق بايد برای همهء انسانها در شرايط جامعهء مدرن در هرمکان و زمانی قابليت اجرائی داشته باشند. حقوق انسان مبتنی بر اصول عام اخلاقی است و اصول عام اخلاقی اصولی عقلانی اند؛ يعنی هر فرد به نيروی عقل می تواند بفهمد که آزادی او و ديگران در گرو اطاعت از اين اصول است.

از همين رو تئوری کانتی دولت نيز خصلتی تجويزی و نه تاريخی دارد. دولت بايد نمايندهء عقلانيت جمعی انسانها باشد و طبق اصول حقوق بشر و اخلاقيات عام عمل کند؛ دولت بايد به نحوی عمل کند که «نفع همه» مقدم بر منافع خاص گروهها و دسته ها باشد.

پس بحث کانت را در خصوص انقلاب چنين خلاصه می کنيم. متفکر بزرگ عصر روشنگری پس از آنکه از فکر انقلاب کبير فرانسه و روح جمهوريت در برابر رژيم گذشته دفاع می کند، فلسفهء خود را چنان فرمولبندی می کند که در برابر هرحرکت انقلابی بايستد. وجود هرنوع نظام حقوقي، ولو ناعادلانه، بهتر از بی حقوقی ناشی از قانون شکنی انقلابی است. قانونيت مقدم بر هرچيز است و نيز راه حل هرمشکل. هيچ مشکلی، از جمله خودکامگی سلطان يا روابط نابرابر مبتنی بر امتياز را نمی توان با بی قانونی حل کرد.

برای مثال اگر کسی در ايران امروز بخواهد کانتی عمل کند بايد هرگونه تحولی را منحصراً در چارچوب قانون اساسی ديکتاتوری شيعی و قوانين ديگر اين حکومت طلب کند. خروج از قانونيت و نافرمانی مدني، و به طريق اولی حرکت انقلابي، طبق ديگاه کانتی مجاز نيست. تحول سياسی و اجتماعی بايد با تغييرات در قانون اساسی و به شيوهء قانونی آغاز شود. اگر گفته شود خود اين حکومت بر اثر يک انقلاب برسرکار آمده است، و از آنجا که انقلاب در هرشکل خود برای کانت ناموجه است پس حکومت برآمده از انقلاب هم بايد نامشروع باشد، کانت اين استدلال را نيز رد می کند. درست است که در زمان رژيم سابق، تخطی از قانون اساسی آن نامشروع بود، اما به محض آنکه حکومتی ديگر جای آنرا گرفت، بی توجه به شيوهء به قدرت رسيدنش، اگر آن دومی موفق شده باشد برای خود قانونيتی تازه برپا دارد، باز حکم کانتی مشمول رژيم جديد نيز می شود: اين حکومت تازه نيز مشروعيت قانونی مختص خود را دارد و نافرمانی عليه آن، قانونی شکنی در آن، عملی غير اخلاقی و غيرمجاز خواهد بود.

اگر انقلاب مجاز نيست و رفورم امکان ناپذير، راه تحول اجتماعی چيست؟

بخش چهارم ـ انقلاب و فکر آزادی

بخش پنجم ـ خشونت انقلابی و روشنفکران

------
(۱) نوشته های سياسی کانت به زبان انگليسی، ص 55 در:

Kant, Political Writings, Edited by Hans Reiss, Translated by H. B. Nisbet, Cambridge University Press, Reprinted 1991, p. 55

(۲) همان ص 182