غرب و مفهوم «پيشرفت»

نقد بومی گرايی جديد ـ بخش سوم

نوشتهء عبدی کلانتری

فايل صوتی
فايل پی دی اف برای چاپ

در برنامهء گذشته، از پيدايش مفهوم «پيشرفت» صحبت کرديم و گفتيم اين مفهوم {يعنی پيشرفت ، ترقي يا «پروگرس»} در قرون هجدهم و نوزدهم، فلسفهء تاريخ اروپای مدرن را شکل داد. افزايش امکانات انسان توسط عقلانيت غربی که در شکل علوم، تکنولوژی، صنعت، و رشد بی سابقهء نيروهای توليدی خود را نشان می داد، سبب شد که بعضی از متفکران اروپايی برای حرکت «تاريخ جهانی»، سناريويی خوش بينانه ترسيم کنند. جوامع انسانی از مراحل بدوی و عقب مانده به سمت جلو، به سمت بهتر شدن و سعادت و آزادی بيشتر، در حال پيشرفت بودند. جامعهء اروپايی تازه ترين و پيشرفته ترين مرحله از تاريخ جوامع بشری بود که راه آينده را به جوامع عقب مانده نشان می داد. انسان اروپايی، به خاطر آنکه پيشرفته تر بود، متمدن ترين و خوشبخت ترين انسان بر روی کرهء خاکی محسوب می شد. این برداشت، بعدها از سوی منتقدان بومی گرا «اروپامداری» (ايوروسنتريسم) نام گرفت.

يک بار ديگر از نزديک بر معنی «پيشرفت» دقيق می شويم، اين بار از زبان متفکر آلمانی يورگن هابرماس. بياد داشته باشيم که مشخصاتی که هابرماس برای مفهوم پيشرفت از ديد فلسفهء تاريخ عصر روشنگری ذکر می کند، همانهايی است که برخی از متفکران متجدد ما هم، از زمان مشروطيت تاکنون، از جمله شرايط بيرون آمدن از واپسماندگی ذکر کرده اند.

يورگن هابرماس می نويسد، «مهم ترين درونمايه های فلسفهء تاريخ [روشنگری] را می توان در نوشته ای از کوندورسه [متفکر فرانسوی] مشاهده کرد. نام اثر کوندورسه «طرح مقدماتی برای تصوير تاريخی پيشرفت ذهن بشـر» است که در سال ۱۷۹۴ منتشر شده است. در اين اثر، علوم رياضی ِ معطوف به طبيعت، به عنوان مُدل و الگوی عقلانيت ارائه شده اند. محور اين علوم را فيزيک نيوتونی تشکيل می دهد، علمی که مدعی است «روش حقيقی مطالعهء طبيعت» را کشف کرده است. «مشـاهده، آزمون، و محاسبه» سه ابزاری هستند که توسط آنها، علم فيزيک اسرار طبيعت را کشف می کند. کوندورسه نيز همانند امانوئل کانت [فيسوف روشنگری آلمانی] از «مسير مطمئن» اين علم، تحت تأثير قرار گرفته بود. [علوم رياضی و فيزيک] نمونه يا پارادايم دانش به طور عام را تشکيل می دهند، زيرا از روشی تأسی می کنند که شناخت طبيعت را مقدم بر جدالهای اسکولاستيکی ِ فيلسوفان قرار می دهد و همهء مکاتب فلسفی ِ پيشين را در حد نازل اظهار عقيده های بی پشتوانه به شمار می آورد.» (يورگن هابرماس، تئوری کنش ارتباطی، به زبان انگليسی، ۱۹۸۱، جلد اول، ص ۱۴۵)

اهميت فرهنگی علوم جديد در تأثيری بود که بر توسعهء فهم بشـری در روند تاريخ داشتند. در اينجا، تاريخ پيشرفت بشريت بر اساس همان مُدل تاريخ علوم (طبيعی) مُدرن ترسيم می شد، يا به قول هابرماس، اين پيشرفت «به عنوان يک روند عقلانی شدن [تمدنی]» درک می شد.

هابرماس چهار ويژگی اصلی برای اين فلسفهء خوش بينانهء تاريخ در عصر روشنگری ذکر می کند. اين چهار ويژگی عبارت اند از:

۱ـ بی انتهايی پيشرفت؛ پيشرفت به معنی مکانيسم يادگيری عقل انسانی، مداوم و توقف ناپذير است . پيش از اين تاريخ، «کمال» نقطهء ختم (غايت / تيلوس) پيشرفت در پديده ها محسوب می شد. در ديد ارسطويی، کمال هرچيز به شکل غايت آن بالقوه از ابتدا در آن چيز نهفته است. «پيشرفت» در فلسفهء تاريخ قرن هجدهم، هرچند تک جهته و تک خطی است، اما غايتی ندارد.

۲- پيشرفت به معنی فائق آمدن بر موانع طبيعی است که همان پيشداوری ها، تعصبات، خرافات، عقايد دينی، و اخلاقيات سنتی باشند. در عصر نو، جای کشيشان و متکلمان را دانشمندان می گيرند و کشف حقايق طبيعت با روش های علمی، خود مبنای آموزش عقلی ِ عموم مردم قرار می گيرد که از باورهای کورکورانه رهايی يابند. انسان (اروپايی) عقل خود را مهمترين ابزار رسيدن به حقيقت می شناسد.

۳- روشنگری ميان پيشرفت علمی و بهبود اخلاقی و روحی انسانها رابطهء مثبتی برقرار می کند. همانطور که کشف قوانين طبيعت توسط علوم، به رفع نيازهای مادی انسان کمک می رساند، علوم اجتماعی نيز می توانند راههای پيروزی بر ناهنجاری های اجتماعی را نشان دهند.

۴- علاوه بر پيشرفت اخلاقی افراد جامعه، سازمان اجتماعي يعنی اقتصاد و دولت نيز ترقی می کند و بهتر می شود. رشد اقتصادی، تأسيس جمهوری، برقرار آزادی های مدنی، و کاهش نابرابری های اجتماعی از جمله ميان دو جنس زن و مرد، عدالت را در جامعه تسری می دهد.

اين پیشرفت ها، بنا به باور متفکر عصر روشنگری، قابل اشاعه به سراسر دنيا (يونيورسال) خواهند بود. در بحث های آينده خواهيم ديد که بومی گرايان اين چهار ويژگی را مردود اعلام می کنند. اما انتقاد آنها، از خود منتقدان اروپايی اخذ شده است. به عبارت ديگر، عنصر غير اروپايی، «ديگری»، آنچه که قرار است خارج از پاراديم آگاهی اروپايی قرار گيرد، همواره برای نقد اروپامداری، به خود اروپاييان رجوع می کند. ///

پيوست:
«ج بی بِـری» در رسالهء خود به نام «ايدهء پیشرفت» که در سال ۱۹۳۲ منتشر شد، ميان جنبه های واقعی (فاکت ها) ی مربوط به افزايش امکانات (پيشرفت قابل محاسبه) و جنبهء ارزشی (سعادت، خوشبختی) تمايز قايل می شود. اولی را حوزه ای از تحقيق می داند که بالقوه می تواند پايانی داشته باشد يا نداشته باشد. اما جنبهء ارزشی، چيزی است که نمی توان آن را با تحقيق يا محاسبه کمـّی، مدلل کرد. اگر «پيشرفت» را به معنی «سعادت بيشتر» تلقی کنيم، به گمان ج بی بري، اين ايده را همچون ايمان دينی به کار برده ايم، نه يک باور علمی. او می نويسد، «پيشرفت بشريت [به معنی کيفی، نه به معنی افزايش امکانات] به همان دسته از عقايدی تعلق دارد که مشيت الاهی يا جاودانگی روح به آن تعلق دارد؛ يعنی می تواند درست يا غلط باشد اما همانند مشيت الاهی و جاودانگی روح، صدق و کذب آن قابل اثبات نيست. کسی که به پيشرفت باور داشته باشد همچون کسی است که ايمان دينی دارد.» (ج بی بری، ايدهء پيشرفت، به زبان انگليسی، ۱۹۳۲، چاپ دُوِر، ۱۹۵۵، ص ۴)

همين ديدگاه سپس توسط متفکر آلمانی کارل لُويت در کتاب کوچک و تآثيرگذارش به نام «معنی در تاريخ» (۱۹۴۹، انتشارات دانشگاه شيکاگو) پرورانده شد. در اين کتاب، کارل لويت نظريهء معروف خود را داير براينکه آموزه های اصلی مدرنيت همان شکل های سکولاريزه شدهء آموزه های مسيحی است، عرضه کرد (نظريه ای که بعدها به دقت از سوی هانس بلومنبرگ در کتاب مهم «مشروعيت عصر مدرن» رد شد.) از ديد کارل لويت، انديشهء ترقي يا پيشرفت در فلسفهء تاريخ کسانی چون ولتر، کوندورسه، سن سيمون، تورگو، و اگوست کنت (و بعد در هگل و مارکس)، شکل سکولاريزه شدهء همان انديشهء مسـيحی ِکمال پذيری انسان است. کارل لُويت، فلسفهء تاريخ و تئولوژي تاريخ را دو روی يک سکه می داند.

در اوان قرن بيستم، جامعه شناسی ماکس وبر با توضيح روند عقلانی شدن جوامع غربی به همراه روند بوروکراتيزه شده بيشتر آنها تصويری از يک «قفس آهنين» (آيرون کيج) را ترسيم می کند. در همين سالها، جامعه شناسی دورکيم با مفهوم «بی هنجاری» (آنومی) به بررسی جنبه های پاتولوژيک جامعهء پيچيدهء مُدرن پرداخت. در سنت مارکسيستی، لوکاچ و سپس نخستين نظريه پردازان مکتب فرانکفورت، مفاهيم «بيگانگی» و «شئ گونه شدن» (اليه نيشن / ری ای فيکيشن) را از جلد اول سرمايهء کارل مارکس گرفتند و با آن خصلت های سوسيوپاتولوژيک سرمايه داری مُدرن را توضيح دادند. تمايز ميان پيشرفت های تکنولوژيک «عقل ابزاری» و گسست آن از عقلانيت مثبت (يا عقلانيت ارتباطی نزد يورگن هابرماس) ، ثمرهء اين مطالعات بود.

اما با گسترش تأثير نيچه و سپس پست ستراکچراليسم، اين تمايز از ميان رفت و تمامی عقلانيت غربی سراسر به عنوان اراده معطوف به سلطه و سرکوب مورد حمله قرار گرفت. بومی گرايان، با تأثير گرفتن از اين گرايش آخر، ميان عقلانيت غربی، دانش های غربی، و استعمار غربی، ارتباط مستقيم برقرار کردند. بعضی از آنان به جنبش اسلامی امام خمينی در ايران نگريستند و باشعف رايحهء رهايی از قفس جامعهء ليبرال غربی را در مشام شان احساس کردند.

يورگن هابرماس، از مهمترين متفکران امروزی است که از شکل مشروط مفهوم پيشرفت، به معنی دفاع از دستاوردهای جامعهء ليبرال غربی در برابر جوامع غيرليبرال و آزادی ستيز دفاع می کند. دفاع او، دفاعی جامعه شناسانه است، نه فلسفی. او هم از پيشرفت به معنی روند يادگيری ذهنی تمدنی (بر اساس روانشناسی پياژه و کولبرگ) دفاع می کند و هم از «منطق توسعه» (دي ولوپ منتال لاجيک) در تحول تاريخی جوامع. او هرگز مرعوب اتهام «اروپامداری» نشده است. اروپا به واقع يک نمونه و سرمشق است. انکار آن، چيزی جز خود فريبی بومی گرايانه نخواهد بود. بگذاريد گفته ای از هابرماس را برای تان ترجمه کنيم:

«تنها به صِرف اينکه تأثيرات جانبی يک روند شديداً خشونت بار ِ مدرنيزاسيون را پيش چشم مان داريم، نبايد از ياد ببريم که امروزه کدام دستاوردها برای ما از بديهيات محسوب می شودــ منظور من از دستاوردهای بديهی و عادی، نه تنها سطح معيشتی ِ تودهء مردم، بلکه همچنين دستاوردهای دموکراتيک و قانونی/حقوقی بنيادی (کانستيتوشنال) ی شهروندان است. درحقيقت، اينکه آدم فقط زمانی به وجود اين دستاوردها پی می برد که آنها مورد تهديد قرار گيرند، همين شايستگی ِ تأمل فلسفی را دارد. منظور من در اينجا نوع ويژه ای از پيشرفت است که جای پای آن محو شده؛ در اينجا، پيشرفت تبديل به چيزی منفی نمی شود اما در ذهن آدم خصلت واقعی و ملموس اش را از دست می دهد. بهبود اوضاع مادی چنان است که وقتی به آن رسيديم به سادگی به دست فراموشی سپرده می شود ــ اين برای نسل هايی که طی رونق اقتصادی پس از جنگ زيسته اند، واجد بداهت بيوگرافيک است [تجربهء بديهی ِ زندگی فردی آنها است] . مرخصی سی روزه در سال، يا نخستين اتوموبيلی که صاحب می شويم، چيزهايی شبيه به اينها زمانی نشانهء مهم ارتقاء طبقاتی و رضايت از زندگی محسوب می شدند که می بايست برای شان مبارزه و حتا از جان گذشتگی می کرديم. اما وقتی به يک سطح از رضايت [رفاه مادی، آسايش روحی] می رسيم، به زودی جای پای تاريخی آن محو می شود، شرايط ظهور و تحقق آن فراموش می گردد. دستاوردهای مشخص، رهايی واقعی از قيد و بندهای طبيعت و جامعه، بايد به نحو سمبوليک حفظ و نگهداری شود، تا به کام فراموشی فرو نرود و به دام يک زمانِ حال «ناخوش» ِ محصور کننده و غيرتاريخی نيفتد که می خواهد دايم و به نحو پايان ناپذير خودش را به جلو سوق دهد. البته، [انديشيدن به] يوتوپياها (جوامع آرمانی) مهم است، ولی حافظه [ی تاريخی] نيز به همان اندازه اهميت دارد؛ عمل به ياد آوردن (يادکرد / آنام نِ سيس) مهم است، حتا اگر نخواهيم با شدت و توقع والتر بنيامين، به همبستگی مبتنی بر يادکرد بچسبيم. ما نياز داريم يک شکل سمبوليک برای نمايش همهء چيزهايی که برای شان مبارزه کرده ايم، پيدا کنيم؛ چيزهايی که با تلاش جمعی به دست آمده اند. آنچه در مورد پيشرفت مادی، يا حتا پيشرفت سياسی و قانونی/حقوقی بنيادی بايد ما را نگران کند، همين محو شدن رد پای آنها در جادهء تاريخ و در ميان کسانی است که در انقلاب [پديدآورندهء آن پيشرفت ها] شرکت نداشته اند. اين نگرانی، هم شامل مصيبت ها و فداکاری های پيشينيان است که در صورت تجديد نشدن خاطره، عملاٌ به معنی از دست رفتن آنهاست؛ و هم برای هويت کسانی که از پیِ گذشتگان آمده اند و بدون آگاهی نسبت به ميراثی که به آنها رسيده، خود از چيستي خويش بی خبر می مانند.» («سياست محافظه کاران، کار، سوسياليسم، و يوتوپيا در شرايط حال»، گفتگويی با يورگن هابرماس، در کتاب هابرماس: خودمختاری و همبستگی، به زبان انگليسی، انتشارات ورسو، ۱۹۸۶، ص ۱۳۹)


در بخش بعدی نگاهی می اندازيم به مسآلهء «معنی در تاريخ» و سپس روشن می کنيم که «فلسفهء تاريخ» به عنوان نوعی تفکر تاريخی متافيزيکی و غايت گرا، چگونه نزد مارکس تبديل به «تئوری تاريخ» يا علم تاريخ می شود (تحت تآثير اقتصاد دانان سياسی و داروين) . سپس به مفهوم «استعمار» (تاريخ پيشرفت اروپا) می پردازيم که نزد بومی گرايان جايگاه مهمی دارد. آنگاه نوبت بررسی نظرات ادوارد سعيد و ديدگاههای پست کولونياليست ها و مقلدان ايرانی آنها خواهد رسيد. /// ۱۸ دسامبر ۲۰۰۷