روشنفکرانی که دموکراسی یکشبه می خواهند

بهروز علیخانی

با فاصله نگاه کردن به پروسه هاي اجتماعی در بینِ روشنفکرانِ در غربتمان و روشنفکرانی که در فضاي سانسور جمهوري اسلامی در ایران زندگی می کنند، کمتر دیده می شود. سیاه و سفید دیدنِ مسائل و فرار از نگاههایِ همه جانبه تر و رنگی تر، همچنان غالب است.
- نقدی بر مصاحبهُ عبدی کلانتری با رامین احمدی

در سالِ 1939 زمانی که نوربرت الیاس، جامعه شناسِ یهودی- آلمانی، کتابِ معروفش را "درباره فرایندِ تمدن در اروپا" می نوشت، روزگاری بود که وی سالها از ترسِ حکومتِ نازیها، در کشورِ انگلستان، در غربت زندگی می کرد، مادرش در اردوگاه آشویتس انتظارِ مرگ خود را در کوره هایِ آدم سوزي فاشیستها می کشید و پدرش از غمِ تنهایی، در لهستان، دق مرگ شده بود. در آن سالها خنده دار بود که کسی دربارهُ فرایند متمدن شدنِ انسانها در غرب چیزی بنویسد، چه رسد به اینکه آن فرد یهودی باشد، در غربت زندگی کند و پدر و مادرش، قرباني خشونتِ تکنولوژي تمدنِ مدرنِ غرب شده باشند.


در دههُ 70، با گذشت بیش از 30 سال از انتشار این کتاب و پس از فروکش کردنِ فضاي احساسي دورانِ جنگِ جهانیِ دوم بود که اهمیتِ کتابِ الیاس و نگاهِ عمیق و با فاصله اش به فرایند متمدن شدنِ انسانها در مراکزِ پژوهشی در زمینهُ علومِ انسانی، بر همگان روشن شد. اثر نامبرده امروزه یکی از منابع مهم در پژوهشِ ریشه هاي اجتماعی-رواني فرایند دموکراتیزه شدنِ جوامعِ اروپای غربی محسوب می شود.

الیاس آلمانی و آشوری ایرانی

نوربرت الیاس در مصاحبه هایی که بعدها با او انجام بذیرفت، اشاره نمود، که فاصله گرفتنِ از احساسات هنگام پرداختن به موضوعِ تحقیقش و جلوگیری ازغلبهُ خشم و نفرت در کارِ پژوهش، وی را قادر نمود تا به فهم عمیق ترِ ساختارِ تغییر و تحولات اجتماعی-روانی و نشان دادن جهتِ این تحولات در اروپاي غربی نایل آید.

خوشبختانه در ایران هم می توان نمونه چنین روشنفکرانی را پیدا کرد. داریوش آشوری، زمانی نقدِ تاریخی اش را بر کتابِ غربزدگي جلال آل احمد نوشت، که اکثر روشنفکرانِ ایرانی در تب رادیکالیسم چپگرا و راستگراي روزگارِ خود می سوختند. این نقد که در سال 1346 نوشته شد، نه تنها خشمِ روشنفکرانِ چپگراي آن دوران را برانگیخت و باعثِ انگِ "نوچه امپریالیستی" خوردن به وی شد، بلکه باعثِ وحشت روشنفکران وابسته به حکومت آن زمان و در نهایت توقیف و جمع آوري این مقاله توسط ساواک نیز گردید. آشوری به حق، این مقاله را به عنوانِ نقطه عطفی در جریان نقد علمی-تحلیلی، در تاریخ روشنفکری ایرانی به حساب می آورد. وی دربارهُ این مقاله می نویسد:

"باري، اين مقاله در مجموعه‌يِ کارِ قلميِ من جايِ ويژه‌ای دارد و شايد در تاريخِ انديشه‌يِ روشنفکرانه‌يِ ما نيز، دستِ کم از يک نظر، برايِ خود جايی داشته باشد. زيرا اين نخستين مقاله در نقدِ غرب‌زدگي ست. از نظرِ شيوه‌يِ نقد و نگرش نيز يکی از نخستين مقاله‌هايِ نوعِ خود در زبانِ فارسي ست که در آن شيوه‌يِ نقدِ عقلاني و علمي مي‌خواهد زبان باز کند. پس از انقلاب تاختن به آلِ احمد و نقدِ غرب‌زدگي يکی از رايج‌ترين سوژه‌هايِ روشنفکرانه شد. امّا ده سال پيش از انقلاب، در جامعه‌ای که نگاهِ عقلي و تحليلي در آن هنوز چيزی بسيار کمياب و در آن فضايِ هيجان و احساسات چه‌بسا چيزی پرت و گمراه به نظر مي‌آمد، اين مقاله مي‌خواست چنين نگاهی داشته باشد و اگرچه سر و صدايی هم کرد و کسانی به زبان آن را ستودند، ولي خطِ نقدِ تحليليِ آن دنباله‌ای نداشت. در آن سال‌ها، در زمانه‌ای که همه‌چيز از زاويه‌يِ تنگِ راديکاليسمِ سياسي و هيجانِ انقلابي (تاُکید از علیخانی) نگريسته مي‌شد، در جامعه‌ای از نظرِ عقلي و فرهنگي نابالغ، اين گونه نقدِ نظري جسارتی نابهنگام بود. از ترسِ «افکارِ عمومي» هيچ‌کس دنبالِ چنين حرف‌هايی را نمي‌گرفت، زيرا، به جايِ پاسخِ درخور، سيلِ تهمت و افترا از سويِ ارادتمندان و مريدان را نيز به دنبال داشت."

خوشبختانه این مقاله ارزشمند با عنوان نقد غربزدگی در سایت اینترنتي آقای آشوری در دسترسِ همگان قرار دارد (اینجا).

باری،هم الیاسِ آلمانی و هم آشوري ایرانی، در شرایطی زندگی می کردند که هر گونه پژوهشِ علمیِ با فاصله، از سوی روشنفکرانِ خشمگین آن زمان به نوعی سازشکاری و بزدلي علمی تعبیر می شد. خشم و نفرتِ حاصل از فضاي سیاسي طاقت فرساي آن زمان تنها به نگاههاي سیاه و سفید و مبارز، میدان مانور می داد. چه زیبا گفت مارکس که "فریاد علیه بیداد صدا را خشن می کند".

روشنفکری تقلیل داده شده

امروزه جامعه ایرانی در چنین فضایی بسر می برد و به تبع آن روشنفکرانِ این جامعه نیز تحتِ تاثیرِ این گفتمانِ احساسی هستند. (البته باید انصاف داد که حجمِ کارهاي علمی تر در زمینه علومِ انسانی، نسبت به دورانِ قبل از انقلاب رشِد بسیار چشمگیری داشته است.) حکومتِ جمهوري اسلامی، با ابزاری کردنِ دین، و سوُ استفاده از باورهاي مذهبي انسانهاي دیندار، دست به ایجادِ یکی از توتالیتاریست ترین نظام هاي حکومتي امروزِ دنیا زده است.

روشنفکرِ ایرانی خود را به عنوانِ وجدانِ بیدارِ جامعه، موظف می داند که با این معضل برخوردی اصولی کند. از سوي طیفهاي مختلفِ روشنفکری، راهکارهاي مختلفی برای مقابلهُ با این پدیده پیشنهاد می شود. در مجموع می توان گفت، که با فاصله نگاه کردن به پروسه هاي اجتماعی در بینِ روشنفکرانِ در غربتمان و روشنفکرانی که در فضاي سانسور جمهوري اسلامی در ایران زندگی می کنند، کمتر دیده می شود. سیاه و سفید دیدنِ مسائل و فرار از نگاههایِ همه جانبه تر و رنگی تر، همچنان غالب است. تزها و نظریات، مطلق ترند و جمله هاي نسبی کمتر دیده می شود. پیشداوریهاي ذهنی بیشتر و نگاههاي ایدئولوژیک نزد افکار عمومی جذابترند. دشمنِ دشمنِ ما، دوستِ ما و دوستِ دشمنِ ما، دشمنِ ما تلقی می شود. روشنفکری و روشنگری تنها به یکی از صفاتش تقلیل داده می شود و آن هم سیاسی بودنش. ارزش گذاري مداوم و نورماتیو دیدن، در متنهاي به اصطلاح علمی در زمینهُ علوم انسانی موج میزند. نظریه هاي توطئه، نظریه های غالب در این حیطه هستند. سایه خبیث دشمن و دست پنهان او همه جا دیده می شود. تمامیت خواهی و راضی نبودن به قدمهای آهسته تر باعث ترویج بازار افترا و تهمت می شود.

وقتی هر کار غیر رادیکال خیانت است

رادیو زمانه که یکی از بیطرف ترین رسانه هاي صوتیِ تا به امروزِ زبانِ فارسی است و نسبتا صداهای مختلف و گرایشهایِ متفاوتِ فکری در آن اجازه بروز یافته اند، به بازتولیدِ هژمونیِ قدرتِ جمهوري اسلامی متهم می شود.

در مصاحبه ای که عبدی کلانتری با رامینِ احمدی در رادیو زمانه در تاریخ سه شنبه 1 آبان 1386 می کند، مصاحبه شونده، رادیو زمانه را در بازتولیدِ هزمونیِ قدرتِ جمهوری اسلامی، به خاطرِ حرفه ای بودن و نامرعی بودنِ بیشترِ خطوطِ این هژمونی، حتی خطرناک تر از روزنامهُ کیهان، روزنامهُ جناح راست افراطی در ایران تلقی می کند. مصاحبه شونده پرداختنِ رادیو زمانه به مسائل فرهنگی و توجه کمترِ این رسانه به مسائل سیاسي روز را، آب ریختن به آسیابِ حکومت جمهوری اسلامی و در خدمت این نظام می پندارد.

در این مصاحبه، که مصاحبه کننده با زیرکی تمام حرفهاي خود را از زبان مصاحبه شونده بیرون می کشد، هرگونه عملی، به غیر از مبارزهُ رادیکالِ سیاسی، نوعی خدمت به جمهوریِ اسلامی تلقی می شود. دایره هژمونی نظام جمهوری اسلامی گسترده فهم می شود و مرز این هژمونی مرموز مشخص نمی گردد. در مقاله ای که آقای احمدی در سایت نیلگون نوشته اشت و در واقع مقدمه مصاحبه رادیو زمانه او ست، نگاه دقیقتر و با فاصله تر آقای محمد رضا نیکفر به پدیده روشنفکری دینی نیز در سایه این هژموني غالب فهمیده می شود.

نقد سیاستهای آمریکا ممنوع!

البته فضای بین المللی و خطری که در غرب، از جانبِ جمهوری اسلامی احساس می شود و گاهی نیز در آن مبالغه می گردد، دربیشتر مد شدن این نوعِ نگاهِ غیر دقیق، بی تاُثیر نیست. مشخص نیست که آیا چنین رویکردی، که چندی است رادیو زمانه را مورد هجوم تبلیغاتی خود قرار داده است، در آینده باعث فشار بیشتر حامیان مالي رادیو زمانه در مجلس هلند بر این رسانه خواهد شد و زمانه وادار خواهد گردید که از بارِ فرهنگی اش بکاهد و به تیز کردنِ سلاح سیاسی اش بپردازد؟ بهر حال دوستان رادیکالِ ایرانی مان، متحدانِ غربی قدرتمند و با نفوذ خاص خود را دارند. اینکه آقای احمدی هر گونه انتقاد به سیاستهای دموکرات مآبانه و حقوق بشری دولت آمریکا را باعث خدمت به تحکیم هژمونی حکومت اسلامی می داند، نتیجه رویکرد فوق الذکر است که: دشمنِ دشمن ما، دوست ما و دوستِ دشمن ما، دشمنِ ماست. آیا از این بیشتر می توان سیاه و سفید و مطلق دید؟

گزارش فولکس کرانت بر اساس استشهاد اینگونه روشنفکرانِ ایرانی تنظیم می شود که فعالیتهای رادیو زمانه را در راستاي سیاستهاي جمهوري اسلامی می پندارند. بودجه اختصاص داده شده به این رادیو توسطِ مجلس هلند، از جانب این افراد، به شکل پوپولیستی به عنوان به هدر دادنِ مالیاتهایِ شهروندانِ هلندی تبلیغ می شود. این گونه افراد خوب می دانند که دست روی چه نقطه حساسی می گذارند. شنیدن "به هدر رفتن و سوء استفاده از مالیاتهاي مردم" توسط شهروندانِ هلندی، دست کمی از شنیدنِ هتکِ حرمت به پیامبر و فحشِ ناموس، توسط شهروندانِ مسلمان ندارد.

دموکراسی با نیروی نظامی

ترویجِ دموکراسی و حقوق بشر در ایران، که از اهدافِ اصلیِ راه اندازیِ این رسانه بوده است، توسط این طیف از روشنفکرانِ ایرانی و هم فکران غربی شان، تنها به بعد سیاسي آن تقلیل داده می شود. بی دلیل نیست که دولتِ آمریکا با نیروي سیاسی و نظامی آرزوی دموکراتیک کردنِ نهادهایِ سیاسی در عراق و افغانستان را دارد. این نوع دموکراسی سازي از بالا، تئوریسینهاي خاص خود را دارد. آثار برنارد لوئیس و هانتینگتون که در برنامه های مختلفِ جنابِ عبدی کلانتری، بعنوان منابعِ اصلیِ بسیاری از گزارشهایشان استفاده می شوند، جزو تئوریسینهای اصلی چنین نهاد سازیِ دموکراتیکی هستند. آیا با اختصاص دادن فضائی به برنامه هایِ، به گمان من، "ایدئولوژیک" نیلگون در رادیو زمانه، هنوز هم این رادیو را باید به یک جانبه گرائی متهم کرد؟

زمینه های اجتماعی-روانی دموکراسی

بطور کلی توسطِ این روشنفکرانِ ایرانی و همفکرانِ غربی شان، ریشه های اجتماعی-رواني فرایندِ دموکراتیزه شدنِ جوامع، به خاطر زمانبر بودن این فرایند و پیچیده بودنِ فهم آن، نادیده انگاشته می شود.

فراموش می شود که زمینه هایِ اجتماعی-روانی حکومتهاي دموکراسی در غرب، ریشه در قرون 12 و 13 میلادی دارند. فراموش می شود که مردم فرانسه، حتی پس از انقلاب کبیر 1789 دهه ها بعد و با سرنگوني ناپلئون سوم در سال 1871 به یک دموکراسي سیاسي نسبی رسیدند. فراموش می شود که یکی از دلایلِ اصلیِ شکست سیاسی تحقق اهدافِ دموکراتیکِ انقلابِ فرانسه، عدم آشنائی فرانسویان با الگوهاي رفتاری و احساسي دموکراتیک و حکومت کردن بر خود بود. آلکسی دوتوکویل، جامعه شناس فرانسوی در نیمه اولِ قرنِ نوزدهم، در کتابهای خود "دولت قدیمی وانقلاب" و "دربارهُ دموکراسی در آمریکا" با مقایسه دو جامعهُ فرانسه و آمریکاي آن زمان، سعی در نشان دادنِ بعد اجتماعی-روانی حکومتهای دموکراتیک دارد.

بر اساس نظرِ این جامعه شناس، سنتِ دیکتاتوری، که ریشه در تاریخ فرانسه داشت، انسانها را از نظرِ روحی وابسته به یک نظامی سیاسي قوی کرده بود و آنان را به فرمانبرداري از بالا خو داده بود. سالها زمان برد و نسلها گذشت تا فرانسویان در جریان تقویتِ طبیعی نهادهای مدنی آموختند، حکومت بر خود چگونه است و چه آداب و رسومی دارد. در جریان این فرایند بسیاری از مفاهیم، معنی گذشته خود را از دست دادند و معنی های جدیدی پیدا کردند. برای نمونه مفاهیمی چون شرف، آبرو، مذهب و عقل تعبیر و تعریفِ تازه ای یافتند. نه تنها نگاه انسانها به عالم ماورای طبیعی، بلکه نگاه انسانها به خود و انسانهاي دیگر نیز تغییر نمود.

نمونه چنین نگاهی که توکویل به فرایند دموکراتیزه شدن در غرب داشت در تاریخِ روشنفکریِ غرب کم نیستند؛ مارکس با وجود اینکه از سوی بسیاری از روشنفکران امروزی، رهیافتش، رهیافتی تقلیل گرا قلمداد می شود، در کتابِ "برومر هجدهم"، به خوبی ریشه های اجتماعی-روانی ظهورِ دوبارهُ نظامِ دیکتاتوری در سال 1851 در فرانسه را توضیح می دهد و نوربرت الیاس با اصطلاحات دقیق تری، در کتاب "مطالعاتی درباره آلمانیها" نشان می دهد که یکی از دلایلِ اصلیِ شکستِ جمهوریِ وایمار و ظهورِ دوبارهُ دیکتاتور در قالب هیتلر، ضعفِ سنتِ دموکراتیکِ اجتماعی درآلمان بوده است.

شاید در یک پژوهشِ مقایسه ای بتوان گفت که یکی از عللِ اجتمائی-روانی شکستِ حکومتِ پارلمانیِ پس از انقلابِ مشروطه در ایران و روی کار آمدنِ رضا شاه نیز فقدانِ همین سنتِ پارلمانی باشد.

کم حوصلگی و سیاست زدگی

کسانی که به رادیو زمانه این انتقاد را می کنند که این رسانه به تقویت دموکراسی در ایران کمک نمی کند باید بدانند، بعدِ اجتماعی-روانیِ دموکراسی تنها با ابزار و اهداف سیاسی فربه نمی شود. تغییر ساختار احساسی و غریزی و الگوهای رفتاری انسانها، فرایندی است بس زمانبر. کار روشنگری و روشنفکری جهت دادن و سرعت دادنِ بیشتر به این فرایند است. در این راه پر سنگلاخ نتیجه هر گونه کم حوصلگی علمی، رادیکالیسم و سیاست زدگی است.

کار روشنگران و روشنفکران غرق شدنِ در یک دنیایِ ایده آلی نیست. خلسه در عالمِ خیال، نتیجه ای جز تکبرِ روشنفکر مآبانه و بریدنِ از دنیایِ واقعیت ندارد. تنها رهیافتی اثرگذار است که انسانهایِ واقعی را با ساختارِ بیولوژیک و روانی ای که دارند در مرکزِ توجهِ خود قرار دهد، نه یک نمونه ایده آلی از انسان و جوامع انسانی که تنها در ذهن انتزاعی متافیزیک گرایان و فیلسوفان وجود دارد.

--------------------
مطلب مرتبط:

مصاحبه با رامین احمدی در نیلگون زمانه