روشـنفکر، رســانه و قدرت

مصاحبه با رامين احمدی (بخش اول)

فايل صوتی ـ ۱
فايل صوتی ـ ۲

فايل صوتی ـ ۳

فايل صوتی ـ ۴

فايل صوتی ـ ۵

در اين مصاحبه رامين احمدي دربارهء روشنفکران ديني و رسانه هاي اصلاح طلب و نقش آنها در بازتوليد «هژموني» فرهنگي وسياسي قدرت حاکم صحبت مي کند و در همين چارچوب انتقادات خودش را از راديو زمانه نيز با ما درميان مي گذارد. /// نيلگون

رامين احمدي، پزشک و فعال حقوق بشر و استاديار «طب وحقوق بشر» در دانشگاه ييل در آمريکا است. دکتر احمدي عضو جامعهء «پزشکان براي حقوق بشر» و يکي از بنيانگذاران «مرکز جمع آوري اسناد نقض حقوق بشر در ايران» است که به تازگي گزارش حقوقي جامعي دربارهء قتل زهرا کاظمي منتشر کرد. او به عنوان سرپرست مرکز بهداشت و حقوق بشر بيمارستان گريفين در ايالت کانتيکت، مسؤليت پروژه هاي تحقيق در مورد نقض حقوق بشر در تيمور شرقي، گايانا، اوگاندا، نيکاراگوئه، سريلانکا، و چچنيا را به عهده داشته است. از او دو کتاب دربارهء عباس اميرانتظام و دو دفتر شعر به فارسي منتشر شده است.

***
مفهوم هژموني و مشروعيت بخشي به قدرت توسط روشنفکران

نيلگون ــ آقاي دکتر رامين احمدي، شما در مقاله اي که ديروز منتشر شد، به نکتهء مهمي اشاره کرده ايد. شما دربارهء نقش روشنفکران اسلامي در بازتوليد هژموني قدرت حاکم صحبت مي کنيد. تأکيد بر مفهوم هژموني است. با استفاده از اين مفهوم، نقش روشنفکران را در توسعهء فکر دموکراتيک در ايران نقد مي کنيد. ممکن است کمي در اين باره توضيح دهيد؟

رامين احمدي: بله، ما يک نظريهء کلاسيک داريم که همهء قدرت سياسي از لولهء تفنگ بيرون مي آيد. ولي عملاً مي دانيم که اين طور نيست. قدرت سياسي فقط با زور و سرکوب نيست که برقرار مي شود بلکه در واقع يک جور همراهي و همرأيي اي را لازم دارد از سوي اکثريت مردمي که زير اين سلطه هستند، که حاضر باشند آن را بپذيرند. يا دست کم در مقابلش سکوت کنند. روشنفکران در هرجامعه اي توليد کنندهء اين همراهي يا «تحمل» (رضايت / کان سنت) هستند. اما وقتي روشنفکران در يک جامعه تصميم مي گيرند که يک رژيم مشروعيت خودش را از دست داده؛ آن رژيم، به دنبال از دست دادن هژموني اش، دير يا زود سقوط خواهد کرد.

اين را من مقايسه کرده ام با دورهء شاه؛ و سعي کرده ام در مورد تعريف «هژموني» (سرکردگي مبتني بر رضايت يا سکوت / سرکردگي مشروع) و روشنفکران، تفاوتي قايل بشوم ميان «روشنفکران سنتي» و «روشنفکران ارگانيک»؛ تفاوتي که آنتونيو گرامشي قايل مي شود.

روشنفکران سنتي روشنفکراني هستند مثل ديوانسالاران (بوروکراتها، کارمندان دولتي)، که از نسلي به نسل ديگر فقط يک وظيفه را انجام مي دهند، با نوشتن و خواندن و کتاب سروکار دارند، ولي کارشان اين نيست که در جامعه «موج» ايجاد کنند، جهت فکري بدهند، و همراهي و همدلي در جامعه ايجاد کنند، يا فکر «تغيير سياسي» را به وجود بياورند.

اما روشنفکران ارگانيک کساني هستند که هميشه در خدمت يک طبقه يا طبقات خاصي هستند و سعي مي کنند موافقت يا مخالفت مردم را در برابر ايده ها يا بلوک هاي سياسي بسيج کنند. در ايران، ملايان و آخوندها روشنفکران ارگانيک هستند. من در مقاله ام توضيح مي دهم که اينها در جامعهء روشنفکري ايران به پيروزي بزرگي رسيدند. آنها توانستند روشنفکران ايران را با خودشان همراه بکنند.

آسيب شناسي روشنفکر ديني
نيلگون ــ شما معتقديد بحث از «آسيب شناسي روشنفکر ديني» نمي تواند کلي و انتزاعي باشد، بلکه بايد از «روشنفکر اسلامي» يا روشنفکر شيعي يا «ملي ـ مذهبي» نام برد و آن را به طور اخص در ارتباط با «حکومت اسلامي ايران» بررسي کرد. آيا نمي توان روشنفکر مسلمان و عملکرد روشنفکر مسلمان را خارج از روابط قدرت، مشروعيت، هژموني، و تاريخچهء حکومت اسلامي قابل تصور دانست؟

رامين احمدي: چرا؛ اين کار را مي توانيم بکنيم. اما آن روشنفکران مسلمان ديگر روشنفکر «ارگانيک» محسوب نمي شوند بلکه روشنفکر به مفهوم سـنتي اش خواهند بود. ما از اينگونه روشنفکر مسلمان هميشه در ايران داشته ايم. در دوران شاه هم اين ها بودند و هيچ مخالفتي هم با رژيم نداشتند، چون کارشان اصلاً با سياست نبود. کار آنها درس دادن در حوزه هاي مذهبي بود و آنچه را که بلد بودند از فقه و شريعت و کلام، تدريش مي کردند. ولي کارشان به سياست نبود، کارشان اين نبود که بروند در ميان جامعه يک «موج سياسي» درست کنند براي رسيدن به اهداف سياسي و اقتصادي.

اتفاقاً من فکر مي کنم آن روشنفکران سنتي مسلمان، «پارســا»تر بودند تا اين روشنفکران به اصطلاح «ملي ـ مذهبي» يا روحانياني که آمدند براي گرفتن قدرت سياسي. هرچند در بسياري موارد اينها مترقي تر نبودند. مثلاً يکي از شاگردان شيخ جواد تبريزي نقل مي کندکه سرکلاس وقتي شاگردان گفته بودند که ظاهراً غربي ها يک سفينه فرستاده اند به کرهء ماه و يک نفر در ماه پياده شده، شيخ گفته بوده است که اينها دروغ است، شما باور نکنيد، براي اينکه معقول تر اين است که به آدم بگويند از مقعد خر آتش درآمده تا اينکه ادعا کنند يک نفر توي ماه پياده شده است!

آشيخ جواد تبريزي به هيچ وجه با هيچکدام از مباني زندگي مدرن نمي توانسته خودش را وفق بدهد. او بسيار سنتي بود و نمونه اي از چيزي بوده که، در آن دوران، روشنفکران سياسي به آن مي گفتند «آخوند مرتجع». ولي واقعيت اين است که او بسيار آدم پارسايي بوده و کاري به کار قدرت سياسي و قدرت اقتصادي نداشت و تا آخر عمرش هم همينطور ماند.

و همينطور ديگراني هم بودند مثل آقاي خويي، يا حتا آقاي شريعتمداري که فقط بعد از انقلاب کشيده شد به جريانهاي سياسي. اين ها را مي شود توي همان گروه (روشنفکران سنتي) گذاشت. به نظر من اين روشنفکران مسلمان، بيشتر روشنفکران سـنتي هستند و واقعاً نقشي ندارند براي مبارزه براي تسخير قدرت سياسي.

مشروعيت بخشي يا مشروعيت زدايي در خارج از کشور
نيلگون ــ آيا ميان روشنفکران اسلامي در ايران و آنها که خارج از ايران به فعاليت هاي روشنفکري، ژورناليستي، دانشگاهي، يا رسانه اي و راديوتلويزيوني مشغولند، بايد تفاوت گذاشت؟ منظور امکانات يا محدويت هاي آنها است، يا احتمالاً استفاده از امکاناتي که کشورهاي اروپايي و آمريکا مي توانند فراهم کنند.

رامين احمدي: ببينيد، ما شاهد يک موج تازه اي هستيم از روشنفکران مسلمان سياسيِ اصلاح طلب، يعني همان دسته اي که من آنها را در صف روشنفکران ارگانيک مي گذارم، که به خاطر آنکه جنگ قدرت را در درون کشور به رقيبان محافظه کارشان باخته اند، بسياري شان آمده اند به خارج. آنها با استفاده از امکاناتي که اروپاييان، آمريکاييان، و ديگران در اختيارشان مي گذارند ــ براي اينکه دل شان مي خواهد صداي اينها در مقابل رقباي محافظه کار آنها بهتر شنيده شود ــ توانسته اند پايگاههايي به چنگ آورند و نظرات شان را تبليغ کنند.

ولي اينکه ما بخواهيم بپذيريم از اينها اين ادعا را که «بي طرف» هستند، يا اينکه «اصلاح طلبي» شان هيچگونه نقشي در بازتوليد حکومت و قدرت جمهوري اسلامي ندارد، اين به نظر من خيالبافي است. بدون هيچ ترديدي، اين ها به نوعي درگير هستند مانند همتايان شان در داخل ايران، در بازتوليد هژموني جمهوري اسلامي.

اين نکته بسيار مهم است زيرا ما نبايد «سلطه» را فقط به سلطهء سياسي و اقتصادي محدود بدانيم. آنچه از بحث گرامشي مي توان نتيجه گرفت و حتا متفکران بعد از او هم به آن اشاره مي کنند، اين «سلطهء فرهنگي» است. مارکسيست هاي «کلاسيک»، قبل از گرامشي، فکر مي کردند جنبه هاي فرهنگ، «روبنايي» و سطحي اند، اما عملاً به اين نتيجه رسيدند که اين سلطهء فرهنگي نقش بسيار مهمي را ايفا مي کند در تداوم و ابقا، يا بازتوليدِ آن هژموني (سرکردگي).

نقش اين روشنفکران (اصلاح طلب ديني)، به ويژه در خارج از کشور، با تريبون هايي که درست مي کنند، و با آن طرز فکر خاصي که به عنوان طرز فکر به اصطلاح «استاندارد و معمول» (نورماتيو ديسکورس) جا مي اندازند، و هرچيزي خارج از آن چارچوب را چنين وانمود مي کنند که يک مشت آدم هاي عصبي و آشفته و ديوانهء «آپوزيسيون» هستند که واقعيت را نمي بينند، کورند، فقط از جمهوري اسلامي نفرت دارند و به غير از اين حکومت هيچ چيز ديگري را در جامعه نمي توانند تشخيص دهند. اين شيوه، کارکردش به طور مستقيم در جهت ابقا و بازتوليد هژموني حکومت اسلامي است.

کارکرد ارتجاعي گفتمان «ضد امپرياليسم» و کارنامهء آمريکا
نيلگون ــ شما اعتقاد داريد، گفتمان يا ديسکورسِ جهان سومي «ضد امپرياليسم» که اکثر روشنفکران مذهبي و غيرمذهبي هريک به شيوه اي به آن باور دارند، باعث تحکيم هژموني حکومت اسلامي شده و خواهد شد. کمي در اين باره توضيح بدهيد، و اينکه اگر بخواهيم از عملکرد دولت آمريکا در خاورميانه يا هرجاي ديگر جهان انتقاد کنيم، اين انتقاد بايد چگونه باشد که آن گفتمان و آن هژموني، باز توليد نشود؟

رامين احمدي: از روزي که آقاي خميني به ايران وارد شد و از اولين روزهايي که «جمهوري اسلامي» پاگرفت، آقاي خميني خودش را در مقام مبارزهء ضدآمريکايي و «ضد امپرياليستي» قرار داد. همهء مخالفان چپ و مترقي و ضدامپرياليست او خلع سلاح شدند، براي اينکه هيچکدام شان فکر نمي کردند بتوانند به اندازه «جمهوري اسلامي» ضد امپرياليست باشند و بنابراين، همه به ترتيب، دير يا زود ــ حزب توده، فداييان اکثريت، و بسياري ديگرــ آمدند زير چتر حمايت از نظام.

اين مهم بود. اين شقه شقه کردن جامعهء روشنفکري ايران، کشاندن برخي زير چتر حمايت از رژيم، جامعهء روشنفکري ايران را ضعيف مي کرد و اتحاد و همبستگي را از بين مي برد. وقتي اتحاد و همبستگي از ميان مي رفت، آن موقع ديگر ايجاد جنبش سياسي گسترده براي تغيير نظام جمهوري اسلامي امکان ناپذير بود.

اين کار را در مراحل مختلف انجام دادند. در تمام بيست و چند سال عمر ِ «جمهوري اسلامي»، اين حکومت خودش را در مقابله با آمريکا و امپرياليسم آمريکا تعريف کرده است. اين برايش کارکرد خيلي مهمي داشته در تضعيف و ايجاد اختلاف در جامعهء روشنفکري. به نظر من اين گفتمان يا ديسکورس ضدامپرياليستي يکي از پايه هاي ايدئولوژيکِ بازتوليد هژموني اين رژيم است.

حالا بحث خيلي خوبي را شما مطرح مي کنيد و آن اين است که خوب، حالا ما انتقاداتي به آمريکا داريم و مي خواهيم اين انتقادات را مطرح کنيم. آمريکا به هرحال کشوري است که در بسياري از موارد سياست هاش در خاورميانه، سياست هايي بوده که حقوق بشر را نقض کرده، آيا اگر اين انتقادات را مطرح کنيم در جبههء «جمهوري اسلامي» قرار مي گيريم؟ نه، اتوماتيک اين طور نمي شود!

ولي من فکر مي کنم ما بايد ابتدا بعضي از واقعيات را بايد بپذيريم. جامعهء روشنفکري ايران بايد اين واقعيت ها را بپذيرد: وقتي که ما نگاه مي کنيم به تمام حکومت هاي ديکتاتوري ــ چه حکومت هاي کمونيستي چه حکومت هاي نظاميِ دست راستي آمريکاي لاتين و غيره ــ که در اين سي چهل سال اخير سرانجام به طرف دموکراسي حرکت کرده اند، و به نوعي هم به دموکراسي رسيده اند، اين ها همه يک رابطهء نزديک و دوستانه با آمريکا داشته اند. آمريکا براي جنبش دموکراتيک ِآنها چهرهء يک دوست را داشته است.

ما هيچ حکومتي را الآن نمي توانيم نشان بدهيم که مردم اش آمده اند با يک انقلاب دموکراتيک به شرايط بهتر حقوق بشـري رسيده اند و همزمان در مبارزهء آشتي ناپذير با آمريکا هم بوده اند. چنين چيزي را ما نمي بينيم.

کارنامهء آمريکا، کارنامه اي «مخلوط» است. آمريکا هميشه طرفدار دموکراسي و حقوق بشر نبوده. بخش منفي اين کارنامه را روشنفکران ما خيلي خوب بلدند و از حفظ مي توانند نقل کنند. ولي آن جايش را که همه فراموش مي کنند همان نقشي است که مثلاً آمريکا در لهستان بازي کرده، در کمک به جنبش کارگري و اتحاديه اي «همبستگي». يا حتا در آمريکاي لاتين، حتا در همان دوره اي که محافظه کارترين حکومت هاي آمريکا سرکار بودند. مثل دورهء رياست جمهوري رانالد ريگان، که درحال جنگ بود با دولت انقلابي نيکاراگوئه، همان حکومت ريگان رفته و در فيليپين سعي کرده ديکتاتور را بردارد و کمک کند که حکومت دموکراتيک تري سرکار بيايد و آزادي هاي سياسي داده شود.

بنابراين، اگر عينک ايدئولوژيک را برداريم، مي توانيم بپذيريم که ما در ايران يک حکومت ديکتاتوري داريم که با آمريکا دشمني دارد و به خاطر همين دشمني با آمريکا، باعث شده که آمريکا هم سياست اش را در حمايت از يک جنبش دموکراتيک در ايران قرار بدهد. ما هرموقع بتوانيم با اين واقعيت به آشتي برسيم، آن موقع از تلهء جمهوري اسلامي درآمده ايم. براي آنکه تا زماني که ما فکر مي کنيم آمريکا «دشمن» است، و درکمين نشسته تا در ايران ديکتاتوري درست کند، ما هيچ وقت از اين تلهء حکومت اسلامي خارج نمي شويم. از لحظه اي که متوجه بشويم که منافع خود آمريکا در حال حاضر، به هزار و يک دليل مختلف، اقتضا مي کند که در ايران هم يک حکومت ليبرال ِ دموکرات و غيرمذهبي برسرکار بيايد، لحظه اي که ما بتوانيم اين را بپذيريم، در چارچوب همان ايدئولوژي مان، هرچه که آن ايدئولوژي باشد، آنوقت، به يکباره، خواهيد ديد که آن تلهء «هژمونيک» جمهوري اسلامي شکسته مي شود.

نيلگون ــ آيا روشنفکراني که اعتقاد دارند کمک گرفتن از دولت آمريکا براي تحول دموکراتيک در ايران از لحاظ اخلاقي مجاز است، به نوبهء خود به هژموني و مشروعيت آمريکا، اسراييل، و دولت هاي سرکوبگر مثل مصر و پاکستان و اردن و عربستان کمک نمي کنند؟

بخش دوم و پاياني اين مصاحبه فردا در دسترس قرار خواهد گرفت. /// ۲۱ اکتبر ۲۰۰۷