از صداقت و جسارت تا تعطیل استدلال

امیر احمدی آریان

چندی پیش در رادیو زمانه مقاله‌ای از حسین ایمانیان، شاعر، منتقد ادبی و عضو شورای سردبیری نشریه‌ی «دستور» با عنوان «علیه پوپولیسم مطبوعاتی» منتشر شد که واکنش‌هایی را برانگیخت. امروز امیر احمدی آریان، نویسنده‌ی رمان «چرخ دنده‌ها»، و مترجم آثاری مانند «نه سرزمینی برای پیرمردان» نوشته‌ی کورمک مک‌کارتی و منتقد ادبی، در مقاله‌ای که اکنون از نظر خوانندگان می‌گذرد شیوه‌ی نقد حسین ایمانیان را به چالش کشیده است. ما بارها به تأکید گفته‌ایم که هدف ما در رادیو زمانه به وجود آوردن فضایی است سازنده برای تبادل آزادانه‌ی اندیشه و از خوانندگان و همکاران‌مان همواره دعوت کرده‌ایم که در بحث‌های فرهنگی شرکت کنند. اکنون با این مقدمات، توجه شما را به نوشته‌ی امیر احمدی آریان در انتقاد از حسین ایمانیان جلب می‌کنیم:
فرهنگ زمانه

بدترین خصلت ممکن برای یک منتقد عصبی بودن است. برای منتقد عصبی نقد متن به معنای تکه پاره کردن نویسنده و متن با هم است، و گمان می‌کند هر چه تندتر بنویسد و بیشتر خراب کند و محکم‌تر روی اعصاب نویسنده گام بردارد کار بزرگ‌تری انجام داده است. حسین ایمانیان هر از چند گاه بدل به منتقدی عصبی می‌شود، به کسی که می‌خواهد به سرعت ابژه‌ نقدش را از بین ببرد و محو کند، و همین موجب متلاشی شدن نقد خود او می‌شود و کارش را به جدلی بی‌سرانجام تقلیل می‌دهد.
بدیهی‌ترین و ابتدایی‌ترین الفبای نقد این است که نباید چیزی به افراد نسبت داد که به لحاظ حقوقی قابل اثبات نباشد. هر چند چنین پیگردی در این مورد خاص برای ما که این‌جا و اکنون زندگی می‌کنیم به جوک شبیه است، ولی معیار خوبی است برای ما تا عیار رعایت فاصله شخص و متن را بسنجیم.

امیر احمدی آریان، نویسنده‌ی رمان «چرخ دنده‌ها»، و مترجم آثاری مانند «نه سرزمینی برای پیرمردان» نوشته‌ی کورمک مک‌کارتی و منتقد ادبی

در سایت رادیو زمانه یادداشتی از ایمانیان منتشر شده است در باب رمان «یکشنبه» آراز بارسقیان. موضوع این چند سطر، چند سؤال از ایمانیان درباره‌ی آن یادداشت است. پیشتر بگویم که هدف به هیچ وجه دفاع از رمان «یکشنبه» نیست، که به نظرم رمانی است ضعیف. هدف دفاع از سیاست‌های نشر چشمه در داستان ایرانی هم نیست، آن بخش مسؤول دارد و اگر خواست خودش می‌تواند جواب دهد، کما این که شخصاً همیشه منتقد اکثر کتاب‌های داستان ایرانی منتشرشده در چشمه بوده‌ام. این حرف تازه‌ای هم نیست، هم بارها شفاهاً به همکارانم در نشر چشمه نظرم را گفته‌ام و هم آن چه در این چند سال درباره‌ی کتاب‌های داستانی چشمه نوشته‌ام مدعایم را ثابت می‌کند. انصاف حکم می‌کند که بلافاصله بگویم در مورد ناشران دیگر هم همین امر صدق می‌کند، و به جرأت می‌توان گفت کارنامه‌ی نشر داستان فارسی در کل مؤسسات انتشاراتی ایران، در هیچ موردی قابل دفاع‌تر از نشر چشمه نیست. درصد کتاب‌های ضعیفی که در مجموع در این حوزه منتشر شده است، نشان می‌دهد بیماری ادبیات ما عمیق‌تر و ریشه‌ای‌تر از آن است که با گرفتن یقه‌ی یکی دو ناشر بشود درمانش کرد یا حتی تشخیصش داد.

به هر حال، این دو سه نکته‌ را گفتم تا مشخص شود این‌جا صرفاً به عنوان منتقد ادبی ایمانیان را خطاب می‌کنم، نه در مقام دفاع از رمان ایستاده‌ام و نه در مقام دفاع از ناشر.

در همان سطور آغازین، ایمانیان ادعا می‌کند که توطئه‌ای در کار است تا همه‌ی جوایز به نشر چشمه تعلق گیرد. سه تا از جوایز معتبر این مملکت، جایزه گلشیری، جایزه مهرگان و جایزه روزی روزگاری، که خانم طاهری و آقای کاشیگر و آقای بی‌نیاز آدم‌های اصلی‌شان بوده‌اند، هیچ ارتباط ارگانیکی با چشمه ندارند. نه کتاب‌های هیچ کدام‌ از این افراد را چشمه منتشر کرده و نه هیچ یک در این مؤسسه انتشاراتی کار می‌کنند. جایزه روزی روزگاری امسال رمان اولش را به نشر هیلا داد، مجموعه داستانش را به چشمه و داستان ترجمه را به افق. سال گذشته برندگانش کتاب‌های مرکز، چشمه و افق بودند. سهم چشمه می‌شود یک‌سوم در دو سال اخیر، که اگر همه‌ی کاندیداها را لحاظ کنیم کمتر خواهد شد. لااقل در مورد این جایزه خاص، ایمانیان باید درباره‌ی محتوای این توطئه توضیح دهد و محتوایش را فاش سازد.

در ادامه، او مجموعه‌ای از رمان‌ها را، از «یوسف‌آباد …» گرفته تا «احتمالاً گم شده‌ام» و «شب ممکن»، لایق صفت عامه‌پسند می‌داند و می‌گوید اگر چهار نفر مثل او پیدا می‌شدند که در آن زمان هوار می‌کشیدند، این‌ها «به عنوان سیاه‌مشق ادبی و یا تمرین رمان‌نویسی، روانه‌ی سطل آشغال می‌شد» بنا بر کدام دلیل؟ توضیحی در کار نیست. هدف دفاع از این کتاب‌ها نیست، سؤال این است که بر طبق کدام معیار و نظریه‌ای، بر اساس کدام استدلال و منطقی، مطابق با کدام توجیه و اقناعی، باید این‌ها را به سطل زباله بریزیم؟
بعد، ایمانیان می‌نویسد نویسنده «یکشنبه»، به خاطر «سن و سال کمی که دارد» مسؤول کاستی‌های کتابش نیست، لابد چون بی‌تجربه است و تازه‌کار. بارسقیان متولد ۱۳۶۲است و ایمانیان متولد ۱۳۶۳. شخصاً بیش از بیست ترجمه مقاله و نمایش‌نامه و داستان کوتاه از بارسقیان خوانده‌ام. ایمانیان به خودش زحمت نداده نام نویسنده «یکشنبه» را در گوگل سرچ کند تا از گذشته‌اش چیزی بداند. در این مورد خاص، به خاطر آشنایی بارسقیان با ادبیات و سینمای جهان به گواه آثارش، ایراد ایمانیان وارد نیست.

ادعای بعد، که به توهین پهلو می‌زند، این است که داوران جوایز ادبی بسته به «جنسیت» نویسنده برای جایزه دادن به او تصمیم می‌گیرند. ایمانیان گفت‌وگوها و غیبت‌های خاله‌زنکی اهالی ادبیات را در هیأت نقد منتشر می‌کند. اثبات چنین مدعایی مستلزم آگاهی نویسنده از روان داوران جوایز ادبی است، با توجه به این که داده‌ها، باز هم در مورد همان جایزه روزی روزگاری، چیز دیگری می‌گویند. از شش جایزه‌ای که در بالا ذکر شد، برندگان ترکیبی از پنج مرد و یک زن بوده‌اند.

اما بخش بعد به محتوای کتاب اختصاص دارد. ایمانیان معتقد است که رمان «یکشنبه» خام‌دستانه است و ضعف تألیف دارد. دلیل؟ نقل قولی از رمان آمده است که عیناً می‌آوریم: «به دو به حیاط می‌رسم. پام درد می‌کند. آن‌ها کی‌اند که دارند از در طبقات بالا بیرون می‌آیند؟ قد و نیم قد، اما چه قدر زود تمام می‌شوند. عینکم را برمی‌دارم، صورتم دیگر مهم نیست. کسی حواسش به من نیست، چون کسی نیست.» راوی عده‌ای را می‌بیند، بعد عینکش را برمی‌دارد و چون دیگر آن عده را نمی‌بیند توهم آرامش به او دست می‌دهد، به خود تلقین می‌کند که حالا که او کسی را نمی‌بیند پس کسی نیست. مثل بچه‌ای که چشم‌هایش را می‌بندد و به خیال خودش چون کسی را نمی‌بیند، دیگران هم او را نخواهند دید. مشکل کجاست؟ توضیحی در کار نیست، فقط می‌خوانیم که معلم داستان‌نویسی نظایر جمله آخر را از کار هنرجویان بیرون می‌کشد!

اما دلیل بعدی او، این جمله است: «شقایق تا متوجه ما می‌شود دست تکان می‌دهد و قیافه‌ی به ظاهر ناراحت به خودش می‌گیرد.» قاعدتاً ایراد به قید «به ظاهر» است. قبول. این‌جا کلمه «به ظاهر» توی ذوق می‌زند. می‌شد کلمه‌ی بهتری جایش گذاشت. اما نتیجه ایمانیان چیست؟ این که چنین اشتباهی «علاوه بر ناتوانی نویسنده در نوشتن انشایی در سطح مقطع راهنمایی، از عدم دقت و یا بی‌سوادی ویراستار نیز خبر می‌دهد.» با این اشتباه بسیار کم‌اهمیت، نویسنده به انشانویس راهنمایی تقلیل می‌باید و ویراستار به بی‌دقتی و «بی‌سوادی» متهم می‌شود. ایمانیان از این طریق میزان سواد ویراستار را هم تخمین زده است، فهمیده که ویراستار چه قدر کتاب خوانده و چه قدر می‌داند و چه قدر می‌فهمد. هر قدر هم ویراستاری در ویرایش متنی اشتباه کند، نهایتاً می‌توان صفت «کم دقت» یا «بسیار کم‌دقت» را به او نسبت داد. قضاوت در مورد سواد هیچ کس در محدوده‌ی اختیارات هیچ کس دیگری نیست.

گمان می‌کنم تا همین جا کافی باشد. پاراگراف به پاراگراف، مقاله حسین ایمانیان پر است از این حملات بی‌پشتوانه و فاقد دلیل موجه. در این متن او از ابتدایی‌ترین خصایل یک منتقد، که تواضع و قدرت استدلال و شک‌ورزی باشد، بی‌بهره است و از موضعی برتر، همچون کسی که حقیقت را در کف دارد و نیازی به استدلال برای اثبات چیزی ندارد، ابژه نقد را تخطئه می‌کند.
*

اما فاجعه جای دیگری است. فاجعه نه در خود مطالبی که او نوشته، که زیر آن، در کامنت‌ها رخ داده است. افراد بی‌نام و نشان، که حقیرانه نام مستعار برای خود برمی‌گزینند تا کمترین تعهدی نسبت به نوشته‌شان نداشته باشند، شروع می‌کنند به کف زدن‌ها و کین‌توزی‌های بی‌دلیل، و از این طریق متنی را که می‌تواند در این خراب‌آباد حداقل محرکی باشد برای باز کردن بحثی، از طریق تأییدها و انکارهایی که ریشه در مشکلات شخصی با افراد گوناگون دارند و هیچ کدام‌شان خاستگاه ادبی ندارند، به لجن می‌کشند. زیر دو سه یادداشتی که ایمانیان در رادیو زمانه منتشر کرده مصیبت ادبیات فارسی امروز را به عینه می‌توان دید. جز عده‌ای قلیل که حرف‌شان از سر تأمل و دغدغه‌ای جدی است، دیگران یا فحش داده‌اند یا کف زده‌اند، و در هر دو مورد ذره‌ای نگاه انتقادی و انصاف قابل مشاهده نیست.

ایمانیان حداقل یک خوبی بزرگ دارد، خصلتی که در این خرمحشر نفرت‌انگیز، که همه بیست و چهار ساعت دروغ می‌گویند و خنجر از پشت می‌زنند و ادبیات حاشیه‌ای‌ترین موضوع گفتار ادبی شده است، قابل دفاع است و ستودنی، و آن جسارتش است. علی‌رغم تمام ضعف‌هایی که در بعضی نوشته‌هایش به چشم می‌خورد و ناشی از عجله در «له کردن» ابژه نقد و برخوردی عصبی با آن است، جسارت او موجب می‌شود با خودمان مواجه شویم و در مقام نویسنده و شاعر و منتقد و مترجم، به تأمل در نفس بپردازیم. جایی که هیچ کس توی روی دیگری حرف نمی‌زند، همه حرف‌هاشان را برای گفتن درگوشی به دوستان‌شان نگه می‌دارند و ذره‌ای جسارت ایستادن پای عقیده‌شان را ندارند، او از کسی نمی‌ترسد و حرفش را صراحتاً می‌نویسد و با امضای خودش منتشر می‌کند. حتی اگر انگیزه‌اش انتقام گرفتن از چشمه به خاطر رد شدن کتابش باشد، که مدعیان این حرف هم باید برای ادعاشان دلیل داشته باشند، همین که قایم نمی‌شود، اعتراضش را عیان می‌کند و نامش را پای حمله‌هایش می‌گذارد، همین که ادبیات را به مسلخ غیبت‌های خاله‌زنکی نمی‌برد، بارها شرف دارد به آنان که توی رویت به به و چه چه می‌کنند و پشت سر از هیچ نوع زیر‌آب زنی و تهمت دریغ نمی‌کنند. جسارت او به هر حال بستری برای گفتن بعضی حرف‌ها فراهم می‌آورد که همه می‌دانیم و نمی‌گوییم. همه خاموش‌ایم مثل بزدلانی که در مسیر عبور پادشاه برهنه ایستاده‌اند و لباسش را تحسین می‌کنند. همین که او مثل خیلی‌های دیگر برای فحاشی و عقده‌گشایی پشت پرده‌ی شفاف اینترنت قایم نمی‌شود و به آرامش مبتذل و مهوع مقیمان حریم کامنت‌دانی وقعی نمی‌نهد، کافی است تا جدی‌اش بگیریم.