شکوه از میل عربانه‌ در قلمرو داستان فارسی

فرشته مولوی

کشش ما ایرانیان به خودرایی و بی‌میلی ما به همرایی و هماهنگی حکایت ناگفته‌ای نیست. شکوه‌ی من اما در اینجا تنها به یک گوشه‌ی بسیار کوچک آن برمی‌گردد: ناهماهنگی برخاسته از بی‌اعتنایی به قاعده‌ها‌ی زبانی در برساخت و کاربرد ترم‌های ادبی‌.

در روزگاری که حرف از درست‌نویسی و دقت در کاربرد زبان و تیشه به ریشه‌ی بینوای زبان فارسی نزدن راه به جایی نمی‌برد، عقل سلیم شاید حکم به خاموشی می‌دهد. با این همه خواننده‌ی حرفه‌ای و همیشگی چه کند اگر که به امید خوانش روان از این بلبشو شکوه نکند!

یادم می‌‌آید که در سال‌های نخست داستان‌خوانی در دهه‌ی چهل که بیشتر ترجمه و سپس هدایت و جمالزاده و چوبک و علوی می‌خواندم، از نبرد میان داستان و قصه بی‌خبر بودم؛ یعنی قصه برایم قصه‌ی مادربزرگ و صبحی و آن چیزی بود که در انگلیسی به آن tale می‌گفتند و داستان هم بی حرف و شکی داستان مدرن یا story.

با از راه رسیدن دهه‌ی پنجاه و گذر من از نوجوانی به جوانی، بر من روشن شد که کاربرد قصه یا داستان اگر در یک سطح گزینش ساده میان دو واژه می‌نماید، در سطحی دیگر نشانه‌ی تعلق و یا گرایش داشتن به برخی از اندک‌شمار صحنه‌گردانان ادبیات ماست. گلشیری تا بود بر داستان پا فشرد و در برابر براهنی هم قصه را علم کرد. پرسشی که آن زمان به ذهن من خواننده‌ی جوان می‌‌آمد این بود که آیا در گزینش میان قصه و داستان دقت و درستی در رساندن معنا و روشمندی در ترم‌سازی در زبان فارسی ملاک است یا جنگ حیدرنعمتی.

این که «گروهی این گروهی آن پسندند»، ایرادی که ندارد، هیچ، می‌تواند عین دموکراسی هم باشد. اما در یک رشته‌ی مشخص، و در اینجا در گستره‌ی ادبیات داستانی، کمترین سود اصل یکدستی و یکروندی در کاربرد «ترم»ها روشنی و آسان‌یابی و پرهیز از سردرگم کردن خواننده است. در دهه‌‌های چهل و پنجاه عرصه‌ی تنگ و کوچک ادبیات در اختیار تنی چند «سردمدار حکم‌گزار» و دسته‌بندی‌ها روشن بود؛ بر این روال کاربرد داستان یا قصه حساب و کتابی، درست یا نادرست، داشت.

حالا اما پس از سی سال هم عرصه بی در و پیکر است، هم به شکرانه‌ی همگانی شدن قلم و در سایه‌ی شعار «هر شهروند یک رسانه» هر قلم‌ به دستی می‌تواند خود را اهل قلم و حکم‌گزار بداند. در این حال به گمانم می‌‌رسد که کاربرد ترم داستان یا قصه در نوشته‌ی برخی از دوستداران داستان، نه از روی گزینشی بر پایه‌ی اندیشه یا حتا پسند، که سرسری‌ و یا از روی بی‌خبری از پیشینه‌ی این ترم‌ها و یا بی‌اعتنایی به ارزش یکدستی در کاربرد ترم‌ها‌ست.

ماجرای ترم‌های ادبی در زبان فارسی به جدال میان داستان و قصه ختم نمی‌شود. با افزایش نوشتارهای نقد ادبی که در بنیاد برگرفته از زبان‌های دیگرند و واژه‌سازی یا واژه‌گزینی را ناگزیر می‌کنند، خواننده‌‌ی نوشتارگان ادبی گاهی به ترم‌هایی برمی‌خورد که با «قامت ناساز و بی‌اندام» خود مایه‌ی آزار می‌شوند. گاهی این ناسازی و بی‌اندامی از نادرستی و نارسایی ترم است، مانند جریان سیال ذهن در برابر stream of consciousness که در جایی دیگر¹ به آن پرداخته‌ام.

بیشتر اما از آن است که در ساختن‌شان رسم و راه واژه‌سازی در زبان فارسی، به هر سبب، نادیده گرفته شده است. نمونه‌ی این گروه ترم‌‌هایی‌ست مانند ادبیت، قصویت، زبانیت، و بینامتنیت که با چسباندن وصله‌ی ناجور –یت (iyat-)، یعنی یک پسوند عربی، به یک اسم یا صفت ترمی ساخته شده تا در زبان فارسی اسم معنی را برساند. شاید گفته شود که وقتی یک اسم یا صفت در اصل عربی‌ست، در مشتق‌سازی، روا یا حتا پسندیده است که از پسوند عربی بهره بگیریم.

یا گفته شود که در قدیم این کار رسم بوده و حالا هم رسم است. یا این که باری به هر جهت در فارسی کنونی این پسوند عربی نه تنها به وامواژه‌های عربی، که حتا به واژه‌های ناعربی و فارسی هم چسبانده شده؛ نمونه هم این که هم گریبان خر را گرفته و خریت را باب کرده، هم به دم ایران چسبیده تا برخی دم از ایرانیت بزنند.
هرکس با دانش و دلبستگی زبانی متوسط این را می‌داند که هر وامواژه‌ای از هر زبان بیگانه وقتی به یک زبان مشخص راه می‌یابد، زبان مقصد با آن همچون یک واژه‌ی خودی رفتار می‌کند.

این روش جهانی‌ست و هر زبان قاعده و قانون خود را در رفتار با واژه‌ای که وقتی بیگانه بوده و حالا خودی شده، پیش می‌گیرد. ناگفته پیداست که معنا و کاربرد یک وامواژه در زبان تازه با معنا و کاربرد آن در زبان اصلی همیشه یکی نیست و در بیشتر وقت‌ها یکسره متفاوت است. بر این پایه وقتی ما برای ساختن اسم معنی از اسم یا صفتی قاعده و پسوندهایی داریم که ویژه‌ی زبان فارسی‌ست، حتا اگر واژه‌ای مانند قصه در اصل عربی بوده، سزاوار آن است که با پسوندی فارسی از آن مشتق بسازیم.

نیز روشن است که پسوند –یت (iyat-) در مقام یک پسوند عربی دست کم از نظر آوایی با زبان فارسی همخوان نیست و یک فارسی‌زبان برای ادای شدت عربی آن باید حنجره‌ی خود را بخراشد. این که در گذشته این کار رسم بوده، از عربی‌زدگی خواص و اهل قلم قدیم آب می‌خورده؛ اما این که حالا که دیگر انگلیسی‌زدگی جای عربی‌زدگی را گرفته، هنوز هم چنین میلی به عربانگی بروز می‌کند، یا برمی‌گردد به کم‌دانی یا فارسی‌ندانی یا سرسری‌کاری.

در میان پسوندهایی که در فارسی برای ساختن اسم معنی به کار می‌روند و با نظام آوایی این زبان می‌خوانند، شاید پسوند –ی (i-) زایا تر و زنده‌تر از همه باشد. یعنی با افزودن آن به بسیاری واژه‌ها می‌توان واژه‌ای ساخت که دربردارنده‌ی کیفیت یا چگونگی باشد؛ مانند مردی که از مرد (اسم) و یا بزرگی که از بزرگ (صفت) ساخته شده. این پسوند را می‌شود با بینامتن یا میان‌متن به کار برد و بینامتنی یا میانمتنی را ساخت. پسوندهای دیگری نیز به فراخور واژه‌ی پایه این کارکرد را دارند.

از جمله‌ی آن‌ها یکی پسوند گری است که می‌تواند با ایران به کار رود و ایرانی‌گری را بسازد و نیز همراه با «ادبی» واژه‌ی ادبی‌گری را بسازد تا به جای ادبیت به کار گرفته شود. دیگری پسوند گی است که می‌شود آن را به واژه‌ی پایه‌ای که به ها غیر ملفوظ ختم می‌شود چسباند و آن را حذف کرد (مانند بردگی از برده یا دوگانگی از دوگانه). اگر کسی بر کاربرد قصه‌ی عربی به جای داستان فارسی پامی‌فشارد، دست کم می‌تواند پسوند گی را با آن به کار برد و خواننده را از هول هیبت قصویت برهاند.

بد نیست یادآوری کنم که در روزنامه‌ای خواندم که ابوتراب خسروی داستان‌نویس برای این واژه داستانگی را به کار برده که به گمان من نیکوست. نیز به یاری پسوند وری که واژه‌های زیبایی چون سخنوری و دانشوری را به بار آورده، می‌‌شود واژه‌ی زبان‌وری را ساخت تا جایگزینی فارسیانه برای زبانیت عربانه باشد.

سخن آخر این که در جایی که به آموزش رسمی امیدی نیست، در حالی که رسانه‌ها به هر سبب از رفتار درست و حرفه‌ای با زبان ناتوانند، در زمانی که نیازی به عرب‌گردانی زبان فارسی نیست؛ خواننده از اهل قلم و داستان، خواه نویسنده و خواه مترجم، انتظار دارد که در ترم‌سازی و یا کاربرد ترم‌ها رفتاری سزاوار زبان فارسی پیشه کنند.

تیر ٨٩

پانوشت:
١- اینجا