«رابینسون کروزو»؛ اولین رمان انگلیسی

ونداد زمانی

افزایش تسلط امپراطوری‌های اروپا در سایر نقاط جهان در اواخر قرن ١٧ میلادی و آغاز برتری‌های بریتانیا، بازتاب خود را در نگارش اولین رمان انگلیسی در سال ١٧١٧ نشان داده است.

دانیل دافئو قبل از نوشتن رمانی که برایش شهرت جهانی به هم زد یک فعال سیاسی مذهبی به تمام‌عیار بود که از کوران حوادث بسیار بزرگی در زندگی عبور کرد. در ٦ سالگی از طاعونی جان سالم به در برد که ٧٠ هزار نفر از جمعیت لندن را به کام خود کشیده بود.

یک سال بعد، لندن شهر محل زندگی‌اش، در آتش‌سوزی بزرگی کاملاً سوخت تا آنجا که خانه‌ی او جزو دو خانه‌ای بود که در محله‌شان از آتش‌سوزی سالم بیرون آمده بود.

بیرون از زندگی پر تلاطم شخصی نویسنده‌ی اولین رمان انگلیس، می‌توان شاهد تغییرات وسیع ذهنیت عمومی اروپا نیز در آن دوران بود. یکی از دستاوردهای مادی و فرهنگی رشد داد و ستد در سراسر اروپا تأکید بر فردیت بود که به برکت تجمع سرمایه در شمال اروپا، از طریق تجارت دریانوردی و گشایش کارگاه‌های پر سود پارچه بافی به همه اروپا تعمیم داده شده بود.

ماجرای گم شدن یک بازرگان مذهبی (رابینسون کروزو) در جزیره‌ای دوردست در درون قاره جدید آمریکا و الگوی اقتصای و رفتاری که نه تنها باعث نجات این انسان کشتی به طوفان نشسته شد بلکه وسیله تجمع هر چه بیشتر ثروت برای قهرمان داستان نیز گردید.

در این قصه، نمونه کامل و جامعی از شیوه‌ی اداره‌ی مستعمرات و رفتار پدرانه نسبت به بردگان تصویر و تخیل شد. داستانی که بیشتر از هر چیز گناه و شرمساری را از ذهن تمدن سفید و مذهب مسیحیت اروپایی زدود.

رابینسون کروزوی جوان که در خانواده‌ای متمول زندگی می‌کرد به دعوت پدرش برای یک زندگی آرام کارمندی تن نداد و جذابیت و جاه‌طلبی سوداگران شجاع اروپایی را بر زندگی راحت و اشرافی ترجیح داد. رابینسون جوان بدون اجازه و بدون حمایت پدر محافظه‌کار (که منتقدین از او به عنوان نماد مذهب کاتولیک یاد می‌کنند) به سفر ماجراجویانه در آب‌های بین‌المللی دست زد.

عصر دافئو، زمانه سوداگران جسوری بود که از طریق وام‌های اعتباری که از بانک‌های هلندی و اسپانیایی کسب کرده و با به کارگیری آن در تجارت پر سود برده‌داری، بر ثروت خویش می‌افزودند.

با کشف قاره‌های جدید، در سراسر فرهنگ اروپا، موج بزرگی از شک به داستان‌های مذهبی شکل گرفت. تماس و آشنایی با نژادها و فرهنگ‌های جدید در مستعمرات از طرفی دانش کلاسیک و مذهبی اروپا را که قبل از آن اشاره‌ای به وجود دیگران نکرده بود زیر سئوال برد و از طرف دیگر، کشف تمدن‌هایی که از رشد صنعتی کمتری برخوردار بودند به این ایده بزرگ اروپایی دامن می‌زد که نژاد و تمدن سفید و مذهب مسیحیت، وظیفه‌ی هدایت و نجات اقوام وحشی جهان را باید بر دوش بگیرد.

در گیرودار پرشتاب و ناآرام تغییرات فرهنگی اروپا، نظریه‌پردازان اروپا را بر آن داشته بود تا در جستجوی الگوی موفق اقتصادی و مذهبی گردند که قادر به توجیه تسلط و چپاول مستعمرات باشند. انتشار داستان «رابینسون کروزو» توسط دانیل دافئو، اولین جواب تخیلی و سرآغاز دروغ بزرگ «وظیفه‌ی نجات بشر بر دوش مرد سفید»¹ گشت.

نسل جدید طبقه‌ی سوداگر در جستجوی مرام و اخلاق مذهبی بود که میل به ثروت و لذت زندگی تجملی را پذیرا باشد. در همین دوران بود که اومانیسم و رنسانس مذهبی بر طبل فردگرایی و انتخاب شخصی می‌کوبیدند. میلتون شاعر قرن ١٧ انگلیس، در «بهشت گمشده»² به گونه‌ای دو پهلو، از نکوهش آدم و حوا و تصمیم‌شان مبنی بر خوردن میوه ممنوع دست کشید. او تا آنجا پیش رفت که در نبرد بین انتخاب فردی و جبر خدای، شیطان شورشگر و زیاده‌طلب را به جذاب‌ترین شخصیت منظومه ١٢ جلدی خود تبدیل کرد.

گروه‌های مذهبی جدیدی چون «ایثار مدرن»³ از رابطه‌ی شخصی با خدا حرف زد و گروه «خالصان»⁴ به این اعتقاد دامن زدند که همه باید قادر به خواندن انحیل و رسیدن به برداشت شخصی از دستورات کتاب خدا باشند.

نویسنده که خود از فعالین سیاسی مذهبی وابسته به «خالصان» بود و ده‌ها مقاله تبلیغاتی بدون نام در زمینه اصلاحات مذهبی و انتقاد به وضع موجود چاپ و منتشر کرده بود و تجربه به زندان افتادن را نیز با خود یدک می‌کشید رمان خود را به سبک متداول «زندگی‌نامه‌نویسی روحانی»⁵ قلم زد.

رابینسون کروزوی تنها و منزوی در جزیره‌ای گمنام، هرگز از کشمکش‌های شخصی با خدا و در شک غلتیدن‌ها و بازگشت دوباره به دامن ایمان دست نکشید. نجات یک سیاه‌پوست از دست آدم‌خواران بومی! و تبدیل او به برده‌ای که لباس اروپایی می‌پوشد و زبان انگلیسی حرف می‌زند و مهم‌تر از همه دست از بت‌پرستی برداشته و به دین خدای مسیحی تن می‌دهد در حقیقت بخشی از آشتی مجدد رابینسون با خدای خویش است.

رابینسون کروزو به نمایندگی از تفکر سوداگر اروپایی، ذوق‌زده از کشف سرزمین‌های بکر و سرشار از منابع طبیعی، به این نظریه توجیهی استناد می‌کند که زمین خدا را نباید بی‌مصرف نگه داشت و چون وحشی‌های! بومی قادر به استفاده‌ی مفید از آن نیستند پس تصاحب و تولید منابع کشف شده! وظیفه‌ی مذهبی برگزیدگان اروپایی ‌خداست.

رابینسون با دادن نام جدید به برده‌اش «جمعه» و گذاشتن اسم خودش بر روی جزیره‌ای که به آن پناه برده است در حقیقت به نماد نام‌گذاری بر قاره‌های کشف شده! و قوم‌های وحشی ممالک مستعمره تبدیل می‌شود.

هوش، جسارت و قابلیت متمدانه‌ای که مرد سفید و برگزیده‌ی خدا از خود در رمان «رابینسون کروزو» نشان می‌دهد در حقیقت مثال موفق الگوی استعمار در جزیره‌ای کوچک واقع در سرزمین‌های استعماری است. الگویی که به تخریب همیشگی قاره آفریقا و ستم بیکران بر قاره هند و تسلط دائمی قاره استرالیا و شمال امریکا منجر گشته است.

پانوشت‌ها:

1. White Man’s Burden
2. Paradise Lost
3. Modern Devotion
4. Puritans
5. Spiritual Autobiography, Daniel Defoe Robinson Crusoe.