«اینترنت، دنیا را زیر یک سیاه چادر آورده است»

ایرج ادیب‌زاده

سوم ماه می برابر با سیزدهم اردیبهشت‌ماه روز جهانی مطبوعات است. روزی که در سال ۱۹۹۱ میلادی به پیشنهاد یونسکو و تصویب مجمع عمومی سازمان ملل با عنوان روز جهانی مطبوعات شناخته شد و در همه جای جهان جشن گرفته می‌شود.

برای بررسی بیشتر وضعیت روزنامه‌نگاری و مطبوعات با آقای دکتر صدرالدین الهی از پیشگامان روزنامه‌نگاری به شکل امروزی در ایران، استاد دانشکده‌ی ارتباطات وابسته با روزنامه‌ی کیهان ـ که روزنامه‌نگاران بسیاری تربیت کرده است ـ نویسنده‌ی چند کتاب که در حال حاضر هم به روزنامه‌نگاری ادامه می‌دهد و هر هفته در کیهان لندن یادداشت‌های «بی‌تاریخ» را می‌نویسد در سانفرانسیسکوی آمریکا گفت و گو کرده‌‌ام.

آقای الهی، به کوتاهی می‌توانم بپرسم چند سال است که روزنامه‌نگار هستید؟

می‌توانم به روشنی به شما جواب بدهم که الان سال پنجاه و ششم کار روزنامه‌نگاری من است.

یعنی بیش از نیم قرن؟

بله، بیش از نیم قرن.

حتا برخی از گفت و گوهای شما به گفت‌ و گوهای کلاسیک در روزنامه‌نگاری ایران تبدیل شده است. مثل گفت و گویی که با سیدضیاءالدین طباطبایی داشتید.

بله، در زمینه‌های مختلف روزنامه‌نگاری در طول این سال‌ها کار کرده‌ام. که یکی از آن‌ها زمینه‌ی مصاحبه بوده و یکی از چند مصاحبه‌ی خوبی که کرده‌ام، مصاحبه‌ای است که با مرحوم سیدضیالدین طباطبایی کردم.

خوشحالم که به شما بگویم در حال حاضر دارم این را به صورت کتاب جمع می‌کنم و اهمیت مصاحبه شاید تنها در این باشد که اولین بار ایشان را جلوی میکروفن نشاندم و صدای او را داریم که امیدوارم به صورت سی‌دی به همراه کتاب به مردم بدهیم.

آقای دکتر الهی، می‌توانم بپرسم روزنامه‌نگاری امروز در جهان را چگونه ارزیابی می‌کنید. تفاوت‌های بسیاری با گذشته کرده است. این‌طور نیست؟

حتماً همین‌طور است. روزنامه به شکل کاغذی کم کم دارد شکل خودش را از دست می‌دهد. می‌دانید که حتا در آمریکا و فرانسه روزنامه‌های مکتوب، کاغذی گرفتار مشکل فروش، توزیع و قیمت کاغذ هستند و بعضی از آن‌ها هم تسلیم این شده‌اند که انتشار چاپی را تعطیل بکنند و بروند روی شبکه‌های اینترنت و روزنامه‌ی اینترنتی بدهند.

علت واضح است؛ در مورد روزنامه‌ی چاپی بسیاری از همسن و سالان من حتا هم سن و سالان شما کسانی هستند که معتقدند روزنامه را باید دست بگیرند، لمس کنند تا به معنای واقعی خبر پی ببرند.

اما در مقابل بسیارند، یعنی بسیارند ـ عدد قابل قیاس نیست ـ کسانی که کافی است یک دکمه را فشار دهند و تمام روزنامه‌ی نیویورک تایمز یا هر روزنامه‌ی دیگری را که روی اینترنت است بخوانند. احتیاجی هم ندارند که خانه‌شان پر از روزنامه باشد و مانند من مرتب غرغر همسرشان را تحمل کنند.

دکتر صدرالدین الهی از پیشگامان روزنامه‌نگاری در ایران

آقای دکتر به این ترتیب اینترنت توانسته خدمت زیادی به روزنامه‌نگاری بکند. هم به نوعی توانسته در برخی از روزنامه‌ها را تخته کند، این‌طور نیست؟

بله، این یک حقیقت است. اجازه بدهید تذکری در مورد فلسفه‌ی اطلاع‌رسانی و اطلاع‌گیری بدهم. خاطرتان هست که سال‌ها پیش یک متفکر کانادایی به اسم مارشال مک‌لوهان آمد و در زمانی که تلویزیون شروع به کار کرده و اوج گرفته بود، مدعی شد که جهان دارد به صورت یک دهکده در‌می‌آید.

و اصطلاح دهکده‌ی جهانی را به کار برد. مک لوهان در تعریف‌های خود تلویزیون را یک وسیله‌ی ارتباطی سرد قلمداد کرد و گفت این وسیله‌ای است که پیام می‌دهد، ولی پیام نمی‌گیرد. در مقابل روزنامه و رادیو وسایل ارتباطی گرم هستند.

حالا با پیدایش اینترنت اجازه بدهید من بر گفته‌ی مک‌لوهان چیزی را اضافه کنم به نظر من جهان دیگر دهکده‌ی جهانی نیست و جهان الان یک «سیاه چادر» جهانی است.

سیاه ‌چادر در اعتبار کلمه‌ای در ممالک جهان سوم به آن چادرهای بزرگی گفته می‌شد که شب وقتی ایلی کوچ می‌کرد تعدادی از این ایل می‌رفت زیر این چادر زندگی می‌کرد و زن، بچه، سگ، گاو، گوسفندشان هم در همان جا زندگی می‌کرد. یعنی نزدیکی به این اندازه بود.

الان اینترنت این کار را کرده است. یعنی دنیا را زیر یک سیاه چادر آورده. شما با یک دکمه می‌توانید از اوضاع و احوال هر گوشه‌ی دنیا باخبر شوید. اما آیا این خبری که به شما می‌دهد واجد شرایط صحت خبر است یا نه؟ به این جهت من شخصاً معتقد هستم که هر بیننده‌ی اینترنتی روی هر سایت اینترنتی که می‌رود، قبل از هر چیز باید به تشخیص درست و ملاک تشخیص درست را خرد خودش قرار بدهد.

و به هر خبری آسان تسلیم نشود، با هر خبری گر نگیرد، خبر را بلافاصله پخش نکند. مگر این‌که با موازین عقلی خودش سازگار باشد. حالا اگر عقلش مثل من کم بود دیگر گناهی ندارد و می‌تواند همه کاری بکند!

به هر حال این وجود اینترنت در عین حالی که یک گشایش بزرگ بر روی جهان خبر است یک خطر بزرگ هم برای جهان خبر است. و به این ترتیب شما نمی‌توانید تشخیص بدهید که کدام خبری که می‌گیرید درست است.

به نظر من بسیاری که فکر می‌کنند با آمدن اینترنت، روزنامه، تلویزیون و رادیو از اهمیت می‌افتد در اشتباه هستند. چرا که درست در همان روزی که تلویزیون آمد بسیاری مدعی بودند که دیگر رادیو اثری نخواهد داشت. رادیو که آمد بسیاری معتقد بودند که کار روزنامه تمام شده است.

هیچ کدام از این‌ها نمی‌توانند کار همدیگر را از بین ببرند. اما اینترنت اثر بسیار زیادی می‌تواند در شکل‌گیری افکار عمومی مردم بگذارد. افکار عمومی مردمی که در سراسر جهان پراکنده‌اند. و شباهت فکری نزدیک به هم دارند و می‌توانند در این شبکه با هم شباهت‌های فکری‌شان را نزدیک کنند و دست به دست هم بدهند. در هر حال خوبی آن این است و بدی آن هم همان‌طور که عرض کردم تشخیص را از شما می‌گیرد.

آقای دکتر الهی، در آستانه‌ی روز جهانی مطبوعات به ایران و روزنامه‌نگاری در جمهوری اسلامی هم نگاهی بیاندازیم. که در آخرین رده‌بندی سازمان گزارشگران بدون مرز قرار گرفته، بزرگ‌ترین زندان برای روزنامه‌نگاران در خاورمیانه نام گرفته و دشمن اینترنت هم هست؛ هفت روزنامه‌نگار و دو وبلاگ‌نویس در زندان‌ها هستند، یک روزنامه‌نگار کرد به اعدام محکوم شده و مشکلات دیگر. به نظر شما مشکل بزرگ روزنامه‌نگاری در نظام‌هایی مانند جمهوری اسلامی چیست؟

این مشکل مختص نظام جمهوری اسلامی نیست. بیایید به این مسأله از این طرف نگاه کنیم. روزنامه همیشه پرچمدار و مشعل‌دار تحول،جرأت و تغییر در جامعه بوده است. اگر به تاریخ روزنامه‌نگاری ایران نگاه کنید، بیشترین کشته را در طول تاریخ در راه روزنامه‌نگاری داده است.

از میرزاجهانگیرخان صوراسرافیل بگیرید تا علی‌اصغر امیرانی و رحمان هاتفی. از وسط این‌ها که رد شوید فرخی یزدی، محمد مسعود را دارید. روزنامه‌نگاران اولین هدف هر گونه فشار و زوری است که دولت می‌خواهد بر افکار عمومی وارد کند و چون روزنامه‌نگار افکار عمومی را نمایندگی می‌کند بنابراین باید به او فشار وارد بیاوریم.

آنچه گفتم که تاریخ روزنامه‌نگاری ایران و به قول آخوندها تاریخ شهدا، حقیقت است. حالا دیگر وضع بدتر است. دیگر چشم‌ها بازتر به روزنامه‌ها نگاه می‌کند. علاوه بر این به اعتقاد من با نگاهی که من به تهران و ایران دارم، نسل جوان روزنامه‌نگار ما از شجاع‌ترین، انسان‌ترین بچه‌های این حرفه هستند.

در شرایطی که بر سرشان سوارند و تیغ بر گردنشان می‌گذارند، و آن‌ها را زندان می‌کنند هنوز کار را ول نمی‌کنند. کاری که ما که در خارج هستیم می‌توانیم بکنیم، نشان دادن جرأت‌ها و حمایت از این جرأت‌ها و افتخار کردن به بچه‌هایی که آنجا هستند، است.

این کار بزرگی است که بر گردن ما است و وظیفه‌ی بزرگی است که باید در مقابل جامعه‌ی روزنامه‌نگاری داخلی ایران از خودمان نشان بدهیم. مسلماً حکومتی که همه چیزش در دست یک عده و بعد همان عده در دست یک نفر اسیر است با فکر مخالف نمی‌تواند کنار بیاید. او می‌گیرد، می‌کشد، به زندان می‌اندازد. ولی دلمان خوش باشد که چراغ‌ها روشن است.

آقای دکتر الهی در آستانه‌ی روز جهانی مطبوعات شما نسل جدید روزنامه‌نگاران امروز ایران را ستایش می‌کنید؟

صد درصد به آن‌ها درود می‌فرستم و برای آن‌ها آرزوی جرأت بیشتر، پایداری بیشتر و ایستادن در راهی که انتخاب کرده‌اند، می‌کنم و مانند یک پدر و یا پدربزرگ به همه‌ی آن‌ها توصیه می‌کنم که این راه را که انتخاب کرده‌اید ترک نکنید، سنگر را رها نکنید. بالاخره صدای شما به گوش جهان خواهد رسید.