«هفته‌ی ایرانیکا» در پاریس

ایرج ادیب‌زاده

در سی وششمین سال تشکیل دانش‏نامه‏ی «ایرانیکا»، بعد از ظهر روز چهارشنبه، پنجم اسفند ماه، در پاریس، همانند بسیاری از شهرهای بزرگ جهان، دوست‏داران ایرانیکا، ایران شناسان و فرهنگ دوستان، در نشستی گرد آمدند.

از مهندس عبدالحمید اشراق، یکی از اعضای هیأت امنای دانش‏نامه‏ی ایرانیکا، در باره‏ی نشست امشب و این که چرا هفته‏ی ایرانیکا، به هفته‏ی نخست فروردین منتقل شده است، می‏پرسم:

سال قبل که شروع کردیم، علاقه‏مند بودیم دوستان اندیشمند ایرانی که با ما همبستگی دارند، مشکلات ایرانیکا را برای ما مطرح کنند. از حدود سی و شش نقطه‏ی دنیا، مطالبی در این زمینه به دست ما رسید. ما این‏ها را جمع‏آوری و با دقت زیاد در جلسه‏ای بررسی کردیم و تا آن‏جایی که امکان داشت، کارهایی را که صحیح بود، پیاده کردیم.

امسال، برنامه کاملا عوض شد. برنامه ‏را فقط به مسایل فرهنگی اختصاص داده‏ایم و حکمت این که اول تا هفتم فروردین تعیین شد، این است که روز اول فروردین، روز اول بهار، سال‏ها، بلکه قرن‏ها است در خون و یاخته‏های من و شما و شادی‏آفرین است.

این هفته‏ی ایرانیکا و جلسه‏ی پاریس، فرصتی هم هست برای کمک‏های فرهنگ‏ دوستان، به ایرانیکا.

صد درصد. در حال حاضر، در امریکا، افرادی هستند که به مناسبت جشن تولد، جشن ازدواج و… برای همه یادداشت می‏فرستد که پول کادویی را که می‏خواهید برای من بخرید، در پاکت بگذارید و برای ایرانیکا بفرستید.

به همه‏ی این مسایل، باید بحران اقتصادی کنونی را هم اضافه کنیم که احتمالا گریبان دانش‏نامه را هم گرفته است. این‏طور است؟

ما در سال یک میلیون دلار هزینه داریم که از سه منبع مالی تامین می‏شود. یکی، بنیاد ملی علوم انسانی است که هر سال یک‏صد و پنجاه هزار دلار به ما کمک می‏کند.

کمک دوم ما از طرف دانشگاه کلمبیا است که هشت اتاق و یک آپارتمان کوچک در اختیار ما گذاشته است. آب و برق و تلفن و کتاب‏خانه هم همه رایگان هستند.

منبع سوم درآمد ما، موسسات و افراد ایرانی هستند. اگر این‏ها نبودند، نمی‏توانستیم به کارمان ادامه بدهیم.
مشکل کنونی ما این است که صد و پنجاه هزار دلاری که به ما کمک‏ می‏شد، دارد کم می‏شود. بحران اقتصادی دنیا باعث شده که آن‏ها هم مقداری از پول ما را کم کنند.

افرادی که به ما کمک می‏کنند، چند گروه هستند؛ گروهی که کمک‏های پنجاه هزار و صد هزار دلاری به ما می‏رسانند. گروهی هم با کمک‏هایی در سطح هزار دلار و یک گروه هم کمک‏های 100 تا 500 دلاری به ما می‏کردند. در حال حاضر، این کمک‏ها در تمام بخش‏ها پایین آمده است.

دکتر احسان یارشاطر، بنیان‌گذار دانشنامه ایرانیکا

دوازده هزار صفحه از فرهنگ دور افتاده‏ی ما در این دانش‏نامه ثبت شده است. این آقایی که این فامیل را سرپرستی می‏کند، یک فامیل هزار و شصد نفره است که در این دانش‏نامه فعالیت می‏کنند و نتیجه‏ی آن بیست سال دیگر، مشخص می‏شود.

این دانش‏نامه، تا به‏حال به جلد چندم رسیده است؟

جلد چهاردهم تمام شد. در جلد پانزدهم به حرف «ک» می‏رسیم. هر جلدی شش دفتر دارد و هر دفتری صد و دوازده صفحه است. هر دفتری را می‏توان به قیمت سی و هشت دلار خرید. یک جلد آن هم حاوی شش دفتر و مجلد، دویست و پنجاه دلار فروخته می‏شود.

این دویست و پنجاه دلار، برای ما هفتصد دلار تمام شده است. بنابراین، ما هرجلد را به یک سوم قیمت می‏فروشیم. دوستانی که می‏خواهند، می‏توانند این مجلدات را به نام خودشان بخرند. ما مهر اسم ایشان را می‏زنیم، به دانشگاهی در هرجای دنیا که پول خرید آن را ندارد، می‏فرستیم که دانشجویان با ورق زدن آن، فرهنگ ایران را بشناسند.

ایرانیکا، به امکانات الکترونیکی هم مجهز شده و روی اینترنت هم آمده است. ممکن است در این باره هم توضیحی بدهید؟

یکی از برنامه‏های مشخص، معین و دقیق ما، همین سایت اینترنتی است.

استفاده از امکانات الکترونیکی ایرانیکا و سایت اینترنتی آن مجانی است و برای همه قابل دسترس است؟

دقیقاً همین‏طور است. ایرانیکا دو بخش است؛ بخش نوشتاری، بخش الکترونیکی که بخش الکترونیکی آن کاملا مجانی است. آدرس سایت هم اینجا است که با مراجعه به آن می‏توانید از تمام امکانات دانش‏نامه استفاده کنید. اگر برای ما ده، بیست یا سی یورو هم از همین طریق بفرستید، به بقای دانش‏نامه کمک کرده‏اید.

در این جلسه، هم‏چنین پروفسور یان ریچارد، ایران‏شناس فرانسوی در باره‏ی برخی از مشکلات تاریخ‏ نگاری ایران معاصر صحبت می‏کند و پرفسور فرانسیس ریچارد، در مورد میراث نوشتاری ایران، سخنرانی دارد.
از پروفسور یان ریچارد در مورد اهمیت ایرانیکا، به‏ویژه، در نزد ایران‏شناسان می‏پرسم:

ایرانیکا از قبل از انقلاب شروع شده بود. ابتدا به دو زبان فارسی و انگلیسی چاپ می‏شد. متاسفانه‏، چاپ فارسی آن متوقف شد و تنها چاپ انگلیسی مانده است.

برای ما ایران‏شناسان خیلی اساسی است. در تمام کارهایی که انجام می‏دهیم، وقتی احتیاج به منبع پیدا می‏کنیم، منبع اصلی‏مان، اول، دایره‏المعارف ایرانیکا است.

به خاطر این که بهترین متخصصان ایرانی و خارجی در هر موضوعی به همکاری در این دانش‏نامه دعوت می‏شوند و با ویرایش عالی و چاپ خیلی مرتب، منتشر می‏شود و در دسترس همه است. حتا، فکر می‏کنم در ایران هم خیلی از آن استفاده می‏کنند.

شما خودتان، تا به حال چند اثر در اختیار ایرانیکا گذاشته‏اید؟

بیشتر از چهار پنج مقاله در آن ندارم. البته حاضرم همکاری بیشتری در این زمینه، با ایرانیکا داشته باشم. به خصوص که خیلی از این دایره‏المعارف استفاده می‏کنم و هر روز به آن مراجعه می‏کنم.

ممکن است در مورد موضوع سخنرانی امروزتان (مشکل تاریخ نگاری معاصر در ایران) توضیحاتی بدهید؟

در این سخنرانی، مشکل تاریخ‏ نگاری در دوره‏ی معاصر را بررسی می‏کنم. البته، مشکل عمومی تاریخ‏ نویسی است که نباید تصور کرد، تاریخ علم دقیق و نهایی است.

تاریخ می‏خواهد علم باشد، می‏خواهد حقیقت را کشف کند، ولی تاریخ همیشه، در هر دوره‏ای از اداوار به شکل‏های مختلف درمی‏آید و نگاه جدید معاصران روی اداوار گذشته هست.

از این لحاظ، هیچ‏وقت نمی‏توانیم بگوییم، این دوره‏ی تاریخی به‏طور نهایی نوشته شده و دیگر نمی‏توانیم تحقیقی در آن انجام بدهیم.

برای تاریخ معاصر، به خصوص، چون احساسات، عواطف و پیش‏داوری‏های مختلف در این تاریخ دخیل است، باید کوشش بیشتری برای ثبت اتفاقات نزدیک‏تر داشته باشیم. از پیش‏داوری‏ها و ظاهر قضایا پرهیز کنیم و به دنبال حقیقت نهفته بگردیم.

نه این که حقیقت فقط به صورت سری و مخفی برای مورخان قابل دسترسی است، اما باید آگاه باشیم که بعضی از حقیقت‏ها در مورد کسانی که هم‏زمان و معاصر هستند، پوشانده می‏شوند.

از این لحاظ، به خصوص در ایران چون فشارهای ایدئولوژیک و عقیدتی وجود دارد، هر وقت که نظام سیاسی عوض می‏شود، دید تاریخی هم عوض می‏شود و مشکل تاریخ نگاری برای هر نظام، شکل‏های نوینی پیدا می‏کند.

هم‏چنین، منابع اسناد رسمی در ایران به راحتی قابل دسترسی نیستند و سنت نگاه‏داری آرشیو در ایران نسبتاً جدید است. به همین خاطر، اغلب گزارش‏های مفصل و قابل اعتمادی که برای تاریخ ایران موجود است، در آرشیو بریتانیایی نگهداری می‏شود.

متاسفانه، چون مراجعه‏ی بیش از حد به منابع انگلیسی صورت می‏گیرد، دید انگلیسی بر تاریخ ایران منعکس می‏شود تا دید واقع‏بینانه و یا دید ملی.

آیا در فرانسه هم مدارک و اسنادی که مورد استفاده‏ی تاریخ‏نگاری برای دوران معاصر ایران باشد، وجود دارد؟

حتماً. گزارش‏های دیپلمات‏های فرانسوی که در وزارت امور خارجه‏ی فرانسه نگهداری می‏شود هم یک منبع مراجعه است و همیشه این دیپلمات‏ها نظر انتقادی و محتاط نسبت به عملیات انگلیس‏ها در ایران منعکس می‏کنند.

از این لحاظ، خیلی جالب است که دید انگلیسی را با این اسناد فرانسوی غنی‏تر کنیم و مورد سوال قرار بدهیم.