«‌زیان‌رسانی کشورهای در حال توسعه به محیط زیست»

ایرج ادیب‌زاده

«زمان دست‌رسی سهل و ساده و بی‌دردسر به آب به سر رسیده است.» «جنگ احتمالی آینده دنیا بر سر آب خواهد بود‌.» این‌ها هشدارهای تازه‌ای بودند که شرکت‌کنندگان در پنجمین همایش جهانی آب که روز یک‌شنبه به پایان رسید به جهانیان دادند.

برای اطلاعات بیشتر در این باره با آقای دکتر اسماعیل کهرم، استاد حیات وحش و محیط زیست در تهران گفت و گو کرده‌ام.

بنده تصور می‌کنم در جهان امروز که تعداد جمعیت در حال فزونی است و منابع آب هم ثابت هستند و یا بهتر است بگوییم نسبت به افراد در حال کاهش است، برگزاری چنین کنفرانس‌هایی لازم است و باید در جهان انجام بگیرد تا هم دولت‌مردان و هم مردم مسأله آب را جدی بگیرند.

بنابراین اگر چنان‌چه عده‌ای از همکاران و همفکران بنده تحت عنوان حافظان محیط زیست با چنین برنامه‌هایی مخالفت می‌کنند، باعث تعجب و تحیر بنده است.

چرا باید اینطور شود. منابع آب ما محدود است و تعداد نفوس در حال افزایش است، صنایع در حال افزایش است. مصرف آب بی‌رویه ادامه دارد و باید این موضوع به بحث کشیده شود.

دکتر اسماعیل کهرم، استاد حیات وحش و محیط زیست

وزیر مشاور در امور محیط زیست در دولت فرانسه هم ضمن ابراز ناامیدی از بیانه‌ی پایانی بر این نکته تأکید دارد که ۷۰ درصد بیماری‌ها در کشورهای در حال رشد ناشی از عدم دسترسی به آب است و گفته است که فقدان یک بسیج سیاسی برای مقابله با این مشکل شرم‌آور است؟

بنده تصور می‌کنم این کنفرانس را یک راه سیاسی دیده تا به‌طور عادلانه به مسأله آب دسترسی پیدا کنند. اجازه بدهید کشور خودمان را مثال بزنم‌؛ مثلاً ما هامون را با ده میلیارد متر مکعب ظرفیت داشتیم. مسأله سیاسی بوده به‌طوری که دولت افغانستان در گذشته سدهای کجکی یک و دو روی رودخانه هیرمن احداث کرد و در نتیجه ما از آب محروم شدیم.

مسأله رودخانه‌هایی که از یک کشور منشا می‌گیرند و به کشور دیگر می‌ریزند یکی از آن مناقشاتی است که آن‌طور که شما فرمودید، جنگ آینده را به دامن خواهد زد.

شاید این کنفرانس نتواسته نظر تمام این کشورهای شرکت‌کننده را جذب کنند ولی به هر حال قدم‌های ابتدایی است که نشان می‌دهند مسأله آب در آینده یک مسأله بحرانی خواهد بود.

تا به حال تصور بر این بود که این منابع لایزال و نامحدود هستند‌. و هیچ کشوری هم در مورد مقدار مصرف آب و یا اجازه ندادن کشور همسایه از استفاده از رودخانه، که از کشورش منشا گرفته پاسخ‌گو نبوده است. شاید این‌ها تلنگرهای اولیه و به‌اصطلاح قدم‌های اولیه باشند تا انشاالله کشورها با هم توافقی برسند.

شما به مسأله آب در ایران اشاه کردید و خودتان هم حتماً می‌دانید که به ‌هر حال مشکل بزرگ برای ایران به ‌خصوص در حال حاضر مسأله آب است‌.

هر سال دولت اعلام می‌کند کمبود آب وجود دارد. امسال هم بسیاری از مسایل را به گردن خشکسالی انداخته‌اند. در نشست هفته‌ی پیش محیط زیست در پارلمان اروپا در بروکسل نسبت به همین مسایل محیط زیست ایران و خشک‌ شدن چندین رودخانه مهم اعلام خطر شد.

برای ما که در داخل ایران سفر می‌کنیم واقعاً باعث تأسف است که مثلاً ما تالاب گاوخونی را خشک می‌بینیم، یا این‌که وسعت دریاچه پریشان که روزی پنج هزار هکتار بود الان به یک ‌هزار هکتار یعنی بیست درصد رسیده است.

یا این‌که بختگان، تشک، نیریز که از رودخانه کور سرچشمه می‌گرفته‌اند هم خشک شده‌اند. هامون هم که با ده میلیارد مکعب ظرفیت به چه روزی افتاده است. چندی پیش با لندروور به آنجا رفتیم و در کف جایی که در گذشته شش متر آب داشت، رانندگی کردیم.

یکی از مسایلی که در مورد گرم شدن زمین مطرح شد، این است که متأسفانه کشورهای در حال توسعه و کشورها در مناطق خشک، ضرر و زیان بیشتری به محیط زیست می‌رسانند.

چون کشور ما هم در منطقه خشک قرار دارد و هم در حال توسعه است، متأسفانه ضرر و زیانی که می‌بینیم خیلی بیشتر است. همچنین در کشور هندوستان، عرض رودخانه گنجیز در ظرف ۳۰ سال گذشته ۱۰۰ متر کاهش پیدا کرده،‌ که نشان می‌دهد ضربه‌ای که به کشورهای در حال توسعه و کشورهایی مثل ایران که در مناطق گرمسیر قرار دارند‌، وارد می‌شود سنگین‌تر است.

البته کشورهای در حال توسعه نتوانستند سرمایه‌گذاری لازم برای سدها را انجام دهند و چشمشان به آن بارانی است که در لحظه می‌آید. اگر این باران یک یا دو سال قطع شود مانند ایران که دچار خشکسالی هستیم متأسفانه چنین وضعی که شما فرمودید در مملکت پیش می‌آید.

لازم به توضیح است که مقامات سازمان آب تهران از هم ‌اکنون به فکر جیره‌بندی آب در تابستان آینده هستند. تهران را منطقه‌بندی کرده‌اند و معتقدند حتماً کار ما به جیره‌بندی خواهد رسید.

آخرین پرسشم درباره‌ی مسایل کمبود آب در ایران است و مسایل محیط زیستی که بر اثر آن به وجود آمده است. چشم‌انداز شما نسبت به مسأله‌ی آب در ایران چیست؟

ما از نظر تعداد سدهایی که در مملکتمان ساخته‌ایم به راستی یک رکورد را شکسته‌ایم. اما بسیاری از این سدها بدون ارزیابی زیست محیطی انجام گرفته و در نتیجه مثلاً عمر سد سفیدرود در اثر رسوب‌گذاری به نصف کاهش پیدا کرده است.

همین‌طور بسیاری از سدهای دیگر و از طرف دیگر سد‌سازی تنها راه نیست. ما دارای صنعتی به نام قنات‌سازی هستیم که می‌گویند اگر رشته‌های قنات ایران را به هم متصل بکنید دو برابر فاصله‌ی کره‌ی زمین تا ماه خواهد شد.

از طرفی مسأله‌ی صرفه‌جویی‌، استفاده‌ی بهینه از آب و به کار بردن انواع محصولات کشاورزی که کمتر به آب نیاز دارند مطرح است. چون حدود نود و سه، چهار درصد از آبی که در مملکت ما وجود دارد به مصرف کشاورزی می‌رسد.

سه‌، چهار درصد به مصرف صنعت و خیلی خیلی ناچیز هم به مصرف آب شرب در داخل خانه‌ها می‌رسد. اگر بتوانیم از آبی که داریم به نحو خوب و بهینه استفاده بکنیم، قطعاً می‌توانیم از همین آب موجود تمام ایران را سیراب بکنیم و محصولات کشاورزی و صنعت خودمان را هم راه بیاندازیم.

اما با این کیفیتی که در حال حاضر داریم با کمال تأسف باید عرض کنم که زیاد خوش‌بین نیستم. به خصوص اگر متأسفانه دچار خشکسالی شویم که در شش سال گذشته این‌گونه شده است، خشکسالی‌ها لطمه‌ی بسیار بسیار زیادی به ما وارد کرده است.

ایران در منطقه‌ی خشکی است که حدود یک سوم باران جهان را می‌گیرد. متوسط جهان ۸۵۰ میلی‌متر است. ما دویست و پنجاه میلی‌متر می‌گیریم.

در ظرف سه سال گذشته ما نصف این یعنی حدود ۱۲۰ میلی‌لیتر هم بیشتر باران دریافت نکردیم. با این کیفیت صرفه‌جویی و مصرف بهینه‌ی مناسب تنها راه ما به طرف جلو خواهد بود.