«خیام، سال ایرانی را زنده ‌کرد»

ایرج ادیب‌زاده

نوروز ما ایرانی‌ها نو شدن روزگار هم هست. شاید این تنها جشن سال نو اقوام و ملت‌های مختلف جهان باشد که همزمان با روز نخست بهار است.

اختر شناس ایرانی‌تبار فرانسوی ۶۱ ساله که مدت هشت سال با استفاده از تلسکوپ فضایی هابل در رصد‌خانه اروپایی در شیلی به کار پژوهش مشغول بوده و حالا در رصد‌خانه پاریس آن کار را ادامه می‌دهد.

آقای حیدری ملایری، این رصدخانه چه بوده که خیام با آن همه دانشش در آن زمان آرزوی داشتنش را داشت؟

رصدخانه همان جایی است که ستارگان را نگاه می‌کنند و زمان خیام هم دستگاه‌هایی داشتند. دوربین و تلسکوپ نبوده، ولی برای اندازه‌گیری زاویه‌ها و این‌که جای ستارگان را پیدا کنند و ببینند تغییر کرده یا نه.

این دستگاه‌ها جایی قرار می‌گرفتند که به آن رصدخانه می‌گفتند جایی که رصد می‌کنند یا به‌ گفته من نپاهش می‌کنند. کار بسیار مهمی که خیام کرده است اصلاح تقویم ایرانی بود. یکی از بزرگ‌ترین، و جالب‌ترین و دقیق‌ترین تقویم‌‌ها و گاه‌شمارهایی که تاکنون انسان به وجود آورده است گاه‌شمار ایرانی است که خیام به وجود آورده است.

دکتر حیدری ملایری، فیزیک‌دان رصد‌خانه پاریس/ عکس: ایرج‌ ادیب‌زاده

پیش از اسلام گاه‌شمار ما خورشیدی بوده است. بعد از اسلام به علت این‌که کبیسه را اجرا نمی‌کردند. نوروز همین‌طور می‌چرخید. کاری که خیام می‌کند این است که ثابت می‌کند همیشه در آغاز بهار وجود داشته باشد.

برای این کارش می‌بایستی طول سال را اندازه‌گیری می‌کرده‌. بنابراین به یک نپایشگاه و رصدخانه احتیاج داشته و این را ملک شاه سلجوقی، شاه سلجوقی زمانه، در اختیارش می‌گذارد و به احتمال زیاد این‌ها در اصفهان بوده است.

او با گروه خودش، پنج شش‌تایی از اختر‌شناسان آن زمان که با خیام همکاری می‌کردند طول سال را اندازه‌گیری می‌گیرند و یک سال را راژمان یا سیسستم بیسه به وجود می‌آورند که بسیار عالی است، واقعاً هوشمندانه است.

شخصاً مقاله‌ای در این زمینه نوشتم و این را مطالعه کرده‌ام‌. فکر می‌کنم در این چیزی که شما اشاره کردید صرف نظر از این اشاره‌های شاعرانه به این خاطر به رصد‌خانه احتیاج داشته‌اند که کار خودشان را انجام دهند.

ولی متأسفانه تقریباً ۱۰ سالی می‌توانست از این رصدخانه استفاده کند چرا که ‌با مرگ ملک‌شاه اوضاع عوض شد. دربار بسیار شلوغ شد، یک عده‌ متعصبان مذهبی به خاطر اینکه خیام دقیقاً سال ایرانی و گاه‌شمار ایرانی را زنده می‌کرد، با خیام بد بودند.

او نام‌ ماه‌های اوستایی را زنده کرد. فروردین، اردیبهشت، خرداد و غیره این در آن زمان یک چیز واقعاً بسیار بزرگی بود. این‌که در قرن چهارم پنجم هجری ‌نام‌های اوستایی را بردارید. خیام کسی بوده که به فرهنگ ایرانی به دستاوردهای پیشینیان ایرانی بسیار اهمیت می‌داده و علاقه داشته است.

خشک‌‌مغز‌های مذهبی به این چیز علاقه نداشته‌‌اند که خیام را بیرون می‌کنند و جلوی رصدخانه را می‌گیرند و این تعجب‌انگیز است که چ‌طور خیام با این دقت و در عرض ۱۰ سال رصد کردن در آسمان‌ها به این گاه‌شمار رسیده است.

و آن‌طور که به‌ هر حال تحقیق‌ شد شاید نوروز تنها سال نو بین ملت‌های مختلف باشد که تاریخش هیچ‌وقت فرق نمی‌کند. همیشه روز اول بهار است شاید این هم یکی از خدمات خیام بوده است؟

دقیقاً همین‌طور است. به خاطر این‌که پیش از اسلام نوروز را داشتیم. ولی نوروز تغییر می‌کرد. یعنی ایرانی‌ها پیش از اسلام پیش از خیام راژمانی سیستمی را نداشتند که این را به عنوان یک واقعه اختر‌شناختی ثابت کند.

نمی‌توانستند این کار را بکنند که دوره‌ای داشته که دوباره به آغاز بهار برمی‌گشت. کار خیام بسیار مبتکرانه و نبوغ‌‌آمیز بوده و نوروز را به آغاز بهار متصل می‌کند.

این کاری که خیام کرد هیچ‌کدام دیگر از تقویم‌ها نکرده‌اند. تقویم‌های خورشیدی، گره‌‌گوری و بقیه این‌ها سعی کردند این کار را بکنند ولی نتوانستند چرا که دقتشان کم است.