چشم‌انداز تیره بحران غذا و گرسنگی

ایرج ادیب‌زاده

در جهان امروز ما یک میلیارد انسان گرسنه‏اند. پنجاه میلیون کودک مبتلا به سوءتغذیه هستند؛ کودکانی که در طول شبانه‏روز فقط یک وعده غذا می‏خورند یا غذایی برای خوردن ندارند.

برای بررسی بیشتر این موضوع، با آقای مهرداد درویش‏پور، استاد دانشگاه و جامعه‏شناس در سوئد، تماس گرفتم.

آقای بان‏کی‏مون، دبیرکل سازمان ملل، در نامه‏ی مشترکی که با نخست‏وزیر اسپانیا نوشته‏اند، گفته‏اند: «فقر جهانی و گرسنگی کاهش نمی‏یابد، مگر آن که تولیدات کشاورزی بهبود یابد و به شیوه‏ای درست توزیع شود. شما در این مورد چه نظری دارید؟

طبیعتاً، بهبود تولیدات کشاورزی نقش مهمی در تامین بخشی از مواد غذایی که جامعه‏ی گرسنه‏ی جهانی به آن نیازمند است، دارد. اما بهبود تولیدات کشاورزی بدون این که با یک توزیع عادلانه همراه باشد، به کاهش گرسنگی منجر نخواهد شد.

پژوهش‏ها نشان می‏دهد حتی در دوره‏های رونق که همه انتظار دارند کل جامعه و یا جهان از موقعیت بهتری برخوردار بشود (برای مثال در دوران رونق اقتصادی آلمان)، بازهم ثروتمندان از آن بیشتر نصیب برده‏اند و در موقعیت تهی‏دستان جامعه تاثیر چندانی نداشته است.

تفاوت غریبی که بین نظام‏های سیاسی حاکم بر جهان وجود دارد و مسایلی مانند فساد، رشوه‏خواری، توزیع ناعادلانه‏ی درآمد سرانه، اصولا بی‏توجهی نسبت به مبارزه با گرسنگی و فراتر از آن حتی انکار این مساله در برخی از کشورها، موانع جدی بر سر راه کاهش گرسنگی و فقر هستند.

حتی وزیر رفاه دولت ایران عنوان کرده بود: «در کشور ما کودکانی با شکم‏های برآمده که در عکس‏ها می‏بینید، وجود ندارد». بسیاری به نوعی فقر مطلق و گرسنگی را انکار می‏کنند.

آیا با این طرح‏ها می‏توان یک میلیارد انسان گرسنه را تا سال ۲۰۱۵، آن طورکه وعده داده شده، به نصف کاهش داد؟

زمانی که این ادعا را خواندم، دچار شوک شدم. بسیاری از اقتصاد‏دان‏ها و کارشناسان اقتصادی برای این که چهره‏ی مهیب گرسنگی و چهره‏ی ناملایمات موجود در سطح جهان در حوزه‏ی فقر و شکاف طبقاتی را کم‏رنگ کنند، تصاویر خوش‏بینانه ارائه می‏دهند.

اما اگر رادیکال‏ترین انقلابات در سطح جهان هم اتفاق بیفتد، به سادگی شاهد چنین تحول چشم‏گیری نخواهیم بود که در عرض چند سال گرسنگی را در جهان بتوان به نصف کاهش داد. چه برسد به این که نه تنها فقدان یک سیاست واحد جهانی در حوزه‏ی مبارزه با گرسنگی، مانع جدی ریشه‏کن کردن یا کاهش گرسنگی است، بلکه ما با یک واقعیت کاملا معکوس روبرو هستیم.

این واقعیت معکوس عبارت از این است که بحران اقتصادی که در همین سال‏های اخیر جهان را فرا گرفته، چشم‏انداز بسیار تیره‏تری را پیش روی ما قرار می‏دهد. به گونه‏ای که ارزیابی بسیاری از پژوهش‏گران این است که میزان فقر و گرسنگی دست کم در چند سال‏ آینده افزایش پیدا خواهد کرد. فقط در سال ۲۰۰۸ چهل میلیون نفر به تعداد گرسنگان افزوده شده است.

با توجه به علایم بحران اقتصادی که تازه آشکار شده و به گمان من، نتایج آن در سالیان پیش‏رو بیشتر روشن خواهد شد، دست کم در چند سال آینده، نه تنها شاهد کاهش گرسنگی در جهان نخواهیم بود، بلکه برعکس شاهد افزایش آن خواهیم بود و حتی با رقمی بالاتر از چهل میلیون نفر سال ۲۰۰۸ روبرو خواهیم شد.
در کشوری نظیر آلمان که یکی از ثروت‏مندترین کشورهای جهان صنعتی غرب به‏شمار می‏رود، پیش‏بینی می‏شود در سال آینده با افزایش ۵۰۰ هزار بیکار روبرو شود.

با وجود این بحران اقتصادی و رکود، گسترش بیکاری، کاهش درآمدها و افزایش شکاف‏های طبقاتی، چگونه ممکن است بتوان ادعا کرد که گرسنگی را در چند سال آینده به نصف رساند.

به نظر من، آدمی باید بسیار خوش‏بین باشد یا به معجزه اعتقاد داشته باشد. چنین ادعایی بیشتر به یک معجزه‏گری شباهت دارد تا یک طرح واقع‏بینانه‏ی اقتصادی. با توجه به مشکلات گوناگونی که نام بردم: بحران اقتصادی فزاینده، شکاف افزایش‏یابنده در سطح جهان، کاهش درآمد، کاهش میزان توسعه‏ی اقتصادی، کاهش اشتغال و در عین حال افزایش شکاف‏های طبقاتی.

برای مثال در آلمان صنعتی در همین چند سال گذشته، یک درصد از جمعیت کشور، ۲۳ درصد کل درآمد آلمان را داشته و ۷۰درصد جمعیت فقط از ۹درصد دارایی‏ها برخوردار بوده است.

با این بحران اقتصادی، شاهد افزایش فشار بر گروه‏های متوسط و پایین جامعه، حتی در کشورهای صنعتی خواهیم بود. چه برسد به کشورهای جهان سوم که علاوه بر توسعه‏ی صنعتی پایین‏تر، درآمد کم‏تر و رشد اقتصادی محدودتر، دارای نظام‏های سیاسی غیردمکراتیک هستند و با فساد و رشوه‏خواری‏های گسترده هم روبرو هستند.

بدبختانه، چهره‏ی آینده‏ی اقتصادی جهان، دست‏کم در دهه‏ی پیش‏رو، به نظر من، بسیار سیاه‏تر از آن خواهد بود که در ارزیابی این کنفرانس ارائه داده شده است. فکر نمی‏کنم، در سال‏های پیش رو گرسنگی به سادگی کاهش پیدا کند.

گرسنگی انسان‏ها تنها به کشورهای فقیر آفریقا و حلبی‏آبادهای هند محدود نمی‏شود. در ایران با آن منابع گسترده‏ی نفت و گاز و… به گفته‏ی یک متخصص (آقای دکتر علی‏اکبر سیاری) ۱۵ میلیون نفر در فقر و گرسنگی به‏سر می‏‏برند. «خبرگزاری مهر» از مرگ ۴۸ زن و مرد تهرانی، به دلیل گرسنگی، خبر داده است.

این خبرگزاری نوشته: «بر اساس آمار «سازمان بهشت زهرا»، در بیست و یک ماه گذشته، ۴۸ تهرانی در اثر سوءتغذیه مرده‏اند که تعداد مردان در میان آن‏ها بیشتر بوده‏اند. میانگین سنی آن‏ها ۸۲ سال بوده است». نظر شما در این باره چیست؟

روشن است. با چنین چشم‏اندازی که شاهد افزایش بیکاری و کاهش رشد اقتصادی در جامعه هستیم، میزان کسانی که زیر فقر به‏سر می‏برند، بازهم افزایش بیشتری از امروز خواهد یافت.

در مورد میزان گرسنگان یا کسانی که زیر خط فقر زندگی می‏کنند، ارزیابی‏ها متفاوت است. در حالی که بسیاری از کارشناسان رقم ۱۴ تا ۱۵ میلیون نفر زیر خط فقر را نام می‏برند، اما حتی آقای حسین راغفر، پژوهش‏گر حوزه‏ی رفاه و تامین اجتماعی در روزنامه‏ی اعتماد اعلام کرد که ۲۰ میلیون ایرانی (حدود یک‏سوم جمعیت کشور) زیر خط فقر زندگی می‏کنند.

البته مقامات در این زمینه سعی می‏کنند انکار کنند. تصویرشان از فقر یا زیر خط فقر زندگی کردن، (آن‏طور که وزیر رفاه می‏گوید در مملکت ما کودکانی با شکم‏های برآمده مثل گرسنگان دیافرایی وجود ندارد)، شکم‏های بادکرده است. نمی‏دانند در حوزه‏ی تغذیه، سلامت، بهداشت، شانس زندگی و تغدیه‏ای که طول مدت عمر را به مخاطره نیاندازد، یا موجب برهم‏خوردن بهداشت نشود، استانداردهای جهانی وجود دارد که معیارهای خط فقر و زیر خط فقر را تعیین می‏کند.