«ایران با موج نخست سونامی اقتصادی روبه‌رو شده است»

ایرج ادیب‌زاده

«ایران با موج نخست سونامی اقتصادی روبه‌رو شده است.» این را مسئولان بلند‌پایه‌ی جمهوری اسلامی با نگرانی ابراز می‌کنند.

در این ارتباط با آقای دکتر فریدون خاوند، استاد اقتصاد در ونه‌دی‌تخ پاریس گفت‌و‌گو کرده‌ام.

فکر می‌کنید روند پایین رفتن بهای نفت تا کجا ادامه پیدا کند؟

ببینید، بهای نفت طی پنج ماه اخیر حدود ۷۰ درصد سقوط کرده است. تحول بهای نفت و تحول بازار انرژی در گروی وضعیت اقتصادی دنیا، به ویژه اقتصاد کشورهای پیشرفته‌ی صنعتی است.

وقتی که روز جمعه‌ی گذشته اعلام شد در ماه نوامبر ۵۳۳ هزار فرصت شغلی در آمریکا از دست رفته، بلافاصله بهای نفت کاهش پیدا کرد؛ چون که افت فعالیت در اقتصادهای صنعتی به معنای کاهش تقاضای انرژی است. این کاهش تقاضا، مهم‌ترین عاملی است که بر قیمت نفت تاثیر می‌گذارد.

البته من اعتقاد دارم که در درازمدت قیمت نفت به عنوان یک ماده‌ی اولیه‌ی کمیاب بالا خواهد ‌رفت و گران خواهد شد و حتی به مرز ۱۴۵ دلار و ۲۰۰ دلار هم خواهد رسید؛ ولی تا وقتی که رکود در اقتصادهای بزرگ و قدرت‌های نوظهور مثل چین و هند ادامه پیدا کند، طبعاً رکود بازار نفت هم ادامه خواهد یافت.

در این میان نهادهای کارشناسی حتی پیش‌بینی می‌کنند در وضعیت فعلی بهای نفت به سوی مرز بشکه‌ای ۳۰ دلار و یا حتی ۲۵ دلار هم حرکت می‌کند. بستگی به این دارد که بحران اقتصادی جهان تا چه زمانی ادامه پیدا کند.

کسانی که خوش‌بین هستند، معتقدند که از نیمه‌ی دوم سال ۲۰۰۹ میلادی، کم‌کم ما شاهد به حرکت درآمدن چرخ فعالیت اقتصادی هستیم. ولی کسانی که بدبین‌تر هستند معتقدند که این بحران دست‌کم دو یا سه سال ادامه خواهد یافت.

در این میان در حال حاضر به دشواری می‌توان پیش‌بینی کرد که تا چه زمانی بحران اقتصادی جهانی و در نتیجه رکود بازار نفت ادامه پیدا خواهد کرد.

در این‌جا این سوؤال پیش می‌آید که آیا پایین رفتن قیمت نفت بر مصرف‌کنندگان اروپایی-آمریکایی تأثیر خواهد گذاشت؟ یعنی قیمت بنزین و گازوییل و ... پایین می‌آید؟

در حال حاضر پایین آمده و هم در آمریکا و هم در اروپا کسانی که برای پر کردن باک بنزینشان به ایستگاه‌های تأمین سوخت مراجعه می‌کنند، این کاهش را شاهد هستند. منتها این کاهش بهای نفت برای اقتصادهای پیشرفته هم یک خبر خوب است؛ هم یک خبر بد.

خبر خوب از این نظر که با کاهش بهای نفت طبعاً یکی از دلایل نگرانی کشورهای مصرف‌کننده‌ از میان می‌رود و مصرف‌کنندگان و همین‌طور بنگاه‌های تولیدی می‌توانند به سوخت ارزان‌تر دست پیدا کنند.

ولی در واقع سقوط بهای نفت یک خبر بد برای کشورهای صنعتی است. چون که این سقوط ناشی از نفس‌افتادن چرخ فعالیت اقتصادی در اروپا، آمریکا، ژاپن و کشورهای نوظهور است و در واقع اقتصادهای پیشرفته در حال حاضر نه فقط از خطر تورم جسته‌اند، بلکه با خطر تازه‌ای روبه‌رو شده‌اند به نام تورم معکوس و قیمت‌ها به شدت پایین می‌رود.

پایین رفتن قیمت‌ها به اندازه‌ی بالا رفتن قیمت‌ها خطرناک است. چون که این وضع پایین رفتن قیمت‌ها به این معناست که در حال حاضر در کشورهای پیشرفته‌ی صنعتی هم ‌بازار مسکن، هم بازار اتومبیل و هم دیگر بازارهای مواد مصرفی با کاهش شمار مصرف‌کنندگان روبه‌روست و در نتیجه طبعاً این بر فعالیت اقتصادی تأثیر می‌گذارد و حتی بهای نفت را بیش از پیش پایین می‌کشد.

مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی به دنبال کاهش بهای جهانی نفت از اثرات یک شوک اقتصادی منفی بر اقتصاد ایران خبر داده است. به نظر شما این بحران چه تأثیری روی درآمدهای ایران و اقتصاد ایران گذاشته و خواهد گذاشت؟

تأثیرش بسیار بسیار شدید است. چون اگر وضعیت بازار نفت به روال ماه ژوییه گذشته، موقعی که قیمت نفت به هر بشکه ۱۴۷ دلار رسید ادامه پیدا می‌کرد، ایران می‌توانست هر ماه روی ۱۰ میلیارد دلار درآمد نفتی حساب کند.

در شرایط فعلی و با قیمت کنونی درآمد ماهانه‌ی ایران از محل نفت برمی‌گردد به زیر سه میلیارد دلار. یعنی به یک‌باره تنها درآمد ایران از محل صادرات حدود ۷۰ درصد سقوط پیدا می‌کند و اگر این وضعیت ادامه پیدا کند، حتی کاهش این درآمد بیشتر هم خواهد شد.

دکتر فریدون خاوند، استاد اقتصاد در ونه‌دی‌تخ پاریس

البته آقای احمدی‌نژاد در گفت و گو‌ی تلویزیونی سه شنبه‌شب گذشته‌ی خودش گفت که بدون پول نفت می‌‌تواند تا سه سال کشور را اداره کند.

ولی پرسشی که از رییس‌جمهور ایران مطرح است، این است که چرا دولت ایشان طی سه سال و چند ماه گذشته نتوانست به بودجه‌های سالانه‌ای که با نفت بشکه‌ای ۳۵ تا ۴۵ دلار برای او تصویب می‌شد، اکتفا بکند؟ چرا هزینه‌های دولتش آن قدر افزایش پیدا کرد که تقریباً تمامی مازاد درآمد‌های نفتی را به باد داد؟

اعضای کمیسیون‌های اقتصادی مجلس در حال حاضر می‌گویند که در واقع بودجه‌ی سال ۱۳۸۷ خورشیدی، یعنی بودجه‌ی امسال‌ عملاً با نفت بالای ۸۰ دلار تأمین شده و حتی بعضی‌ها می‌گویند برای این بودجه حدود هر بشکه ۱۰۰ دلار در واقع به مصرف رسیده و صندوق بین‌المللی پول هم اخیراً گفت که ایران برای تأمین تعادل بودجه‌اش در سال آینده مجبور است که بر نفت بشکه‌ای ۹۰ دلار تکیه کند.

بنابراین در شرایط فعلی، وضع از این نظر برای دولت آقای احمدی‌نژاد بسیار بسیار سخت است و بودجه‌ی سال آینده به یک کلاف سردرگم تبدیل شده است. چون حتی اگر بخواهند بودجه‌ی سال آینده را با نفت بشکه‌ای ۴۰ دلار هم تنظیم بکنند این یک شوک بسیار شدیدی خواهد بود برای اقتصادی که به حجم عظیم تزریق دلارهای نفتی به شریان‌های خودش عادت کرده و در واقع به نفت گران معتاد شده است.

کارشناسان پیش‌بینی کرده‌اند که افت درآمدهای نفتی؛ بی‌ثباتی سیاسی و اجتماعی را در کشورهایی مثل ایران و ونزوئلا که منبع اصلی درآمدشان نفت است، به وجود می‌آورد. به نظر شما این بی‌ثباتی سیاسی - اجتماعی در ایران، به خصوص در آستانه‌ی انتخابات ریاست‌جمهوری می‌توان گفت که جدی است؟

در صورت ادامه‌ی وضع موجود در بازار نفت، ایران به سمت کسری بودجه‌های بسیار زیاد حرکت می‌کند و برای تأمین این کسری هم نفتی وجود ندارد. در نتیجه دولت آقای احمدی‌نژاد مجبور به استقراض مبالغ کلان از بانک مرکزی خواهد شد که نتیجه‌ی آن رشد جهشی تورم خواهد بود.

از طرف دیگر این امکان وجود دارد که اگر منابع ارزی ایران کاهش پیدا کند، بهای ریال به شدت سقوط پیدا کند. یعنی در واقع قیمت ارزها در بازار ایران به شدت بالا می‌رود و همین مسأله، عامل دیگر‌ی برای دامن زدن به نرخ تورم است.

سقوط هزینه‌های عمرانی هم یکی دیگر از نتایج کاهش درآمدهای نفتی ایران است. همراه با پدیده‌هایی مثل افزایش طرح‌های نیمه‌تمام و در نتیجه افت شدید نرخ رشد که بر اساس پیش‌بینی بانک جهانی احتمالاً سال آینده دست‌کم به مرز فقط سه درصد سقوط می‌کند و این اوج‌گیری بیکاری، طبعاً چالش‌های شدید اجتماعی در ایران به وجود می‌آورد.

و این مسءله را به خصوص مطرح می‌کند، چه خود آقای احمدی‌نژاد باشند و چه کس دیگری به جای ایشان باشد، طبعاً در شرایط فعلی و با تداوم رکود در بازار جهانی نفت، دولت بعدی با شرایط بسیار دشوار اقتصادی و در نتیجه اجتماعی و سیاسی روبه‌رو خواهد شد.