«ساعدی به پاریس رفت که بمیرد»

ایرج ادیب‌زاده

دوم آذر، ۲۳ سال از خاموشی غلامحسین‌ ساعدی یکی از بزرگ‌ترین نویسندگان معاصر ایران گذشت. به همین مناسبت در هوای سرد و آسمان ابری پاریس، گروه پرشماری از ایرانیان پاریس، دوستان، همسر ایشان خانم بدری لنکرانی و علاقه‌مندان به آثار ساعدی در قطعه‌ی ۸۵ گورستان پرلاشز پاریس در نزدیکی آرامگاه صادق ‌هدایت گرد آمدند تا یاد او را گرامی بدارند.

از مراسم بزرگداشت غلامحسین‌ ساعدی در بیست ‌و سومین سالگرد خاموشی او در گورستان پرلاشز گزارشی تهیه کرده‌ام.

ابتدا محمد جلالی، میم‌سحر، شاعر ایرانی مقیم پاریس خطاب به دکتر غلامحسین‌ ساعدی با گرامی‌داشت یاد او گفت:

۴۹ ساله‌ای که با زندگی‌اش و آثاری که بر جای نهاد نشان داده است که دلش همواره برای سعادت و آزادی نوع انسان و به ویژه برای هموطنانش می‌تپید.

ساعدی گذشته از جایگاه والایش در داستان و رمان معاصر نشان داد اگر نمایشنامه‌نویس جدید و تئاتر مدرن در ایران بنیه‌ای یافت، او یکی از ستون‌ها و بنیادهای آن بود.

اگر فیلمی ساخته شد که در سینمای ایران تحولی ایجاد کرد، ساعدی داستان‌نویس و یکی از مهم‌ترین فیلمنامه‌نویسان ایران بود.

غلامحسین‌ ساعدی‌، نویسنده معاصر ایران

اگر منوگرافی یا تک‌نگاری و نوشته‌ای در زمینه‌ی مردم‌شناسی برای آشنایی ایرانیان با ویژگی‌های فرهنگی و اقلیمی مردم نواحی پرت‌ افتاده‌ی سرزمین ما در ایران رایج شد، باز هم ساعدی از پایه‌ریزان و آغازگران این راه بود.

سرانجام اگر برای دفاع از آزادی بیان و قلم کوششی صورت گرفت و اعتراضی شد ساعدی از رساترین صداهای روزگار خود بود. ما در سال ۱۹۸۶‌، جسم تو را در این خاک به ودیعت نهادیم، اما گوهر وجودی تو در میان ما و با ما همراه است.

در این روزگار بد که بوی بهبودی از اوضاع جهان به مشام نمی‌رسد، یاد تو و روش تو هم در شیوه‌ی زیستن و هم در آفرینش هنری و فرهنگی و ادبی برای بسیاری از ما آموزنده و نیروبخش است و همچنان برای بسیاری از جوانان آموزنده و نیروبخش خواهد بود.

اگر‌چه اضطرابات و دغدغه‌های انسانی تو در این سال‌های سیاه، نزد بسیاری از میان جامعه‌ی روشنفکری و فرهنگی رنگ‌باخته می‌نماید و با نهایت تأسف در ظاهر امر به مذهب منسوخ پیوسته‌اند، با این همه یاد‌آوری این اضطرابات تو و دل‌نگرانی‌های تو، به ویژه در این روزهای نه چندان سپید، امید‌بخش دل‌ها و انگیزاننده‌ی بسیاری از جان‌های جوان تواند بود.

مراسم یادبود غلامحسین‌ ساعدی‌ / عکس: ایرج ادیب‌زاده

زیرا همواره سخنت این بود که یاران دست روی دست نگذاریم. باید این وطن سوخته را از نو بسازیم‌. تبعیدیان باید جهانیان را از بیدادی که بر مردم ایران می‌رود، ‌آگاهانند و هنر و فرهنگ، اصیل‌ترین و مشروع‌ترین و غرورانگیزترین دستمایه‌ای است که ما را در این مسیر یاری خواهد کرد.

همواره می‌گفتی و از زبان رازی می‌گفتی «که آن‌که فرهنگ نورزد به چه ارزد؟» و از ایرانیان می‌خواستی که فرهنگ بورزند و همواره خاری در چشم فرهنگ‌ستیزان و خرافه‌گستران حاکم بر ایران باشند.

از مهاجران دوران صفوی سخن می‌گفتی و مکتب اکبر‌شاه را در هندوستان به یاد شاعران و نقاشان و هنرمندان می‌آوردی. از اهل قلم و هنر یونان در دوران استبداد سرهنگان سخن می‌گفتی.

این‌ها آرزوهای والای تو بودند هنگامی که در ساعت پنج صبح در طبقه‌‌ی چهارم بیمارستان سنت‌توان در پاریس قلبت از تپش باز ایستاد.

مراسم یادبود غلامحسین‌ ساعدی‌ / عکس: ایرج ادیب‌زاده

بعد از محمد جلالی، میم سحر، صدرالدین زاهد، کارگردان تئاتر ایران خلاصه‌ای از یک داستان کوتاه غلامحسین ساعدی به نام «واهمه‌‌های بی‌نام ‌و نشان‌» را خواند که مفهوم آن مرگ بود.

در پایان این مراسم از ابراهیم‌ مکی، نمایشنامه‌نویس ایرانی مقیم پاریس درباره‌ی اهمیت کارهای نمایشی ساعدی پرسیدم. او می‌گوید:

ارزش کار ایشان را نمی‌توان در عرض یکی، دو دقیقه گفت. می‌دانید که ساعدی آدم چندوجهی بود و در جنبه‌های مختلف، فعالیت‌های بسیار درخشانی داشت که یکی از آن‌ها نمایشنامه‌نویسی بود.

یکی از جنبه‌های خیلی مهم و اساسی کار ساعدی که مجدداً جنبه‌های اجتماعی و سیاسی تئاتر ایرانی را به آن برگرداند، همین مساله‌ی متعهد بودن آقای دکتر ساعدی است.

به عنوان یک آدم متعهد و انسان‌دوست و آزادی‌خواه بود و این را در تمام آثار او می‌توانیم به خوبی ببینم. او مجدداً تئاتر ایران را از این جنبه پایه‌گذار‌ی کرد.

البته از جنبه‌های دیگر از لحاظ روان‌شناسی نمایشنامه‌ای است، به خصوص نمایشنامه‌ی «دعوت» که می‌بینیم چقدر قشنگ توانسته است پرسوناژ را معرفی کند.

به هر حال، ساعدی جنبه‌های مختلفی را به تئاتر ایران برگردانده و یادش همیشه برای ما زنده است که در این فرصت مختصر نمی‌توان همه‌ی آن‌ها را توضیح داد.

مزار غلامحسین‌ ساعدی‌/ عکس: ایرج ادیب‌زاده

سرانجام از داریوش آشوری، نویسنده‌ی ایرانی که در مراسم حاضر بود درباره‌ی تأثیر کارهای داستانی و نمایشی و تک‌نگاری ساعدی بر ادبیات معاصر ایران و نیز از خاطرات او پرسیدم.

تا آنجایی که به خاطر دارم، دوران جوانی ما که جماعتی بودیم در نیمه‌ی دهه‌ی ۴۰‌، در عرصه‌ی قلم و ادبیات پیدا شد. ساعدی هم یکی از همین چهره‌ها بود و در دورانی هم با با یکدیگر دوستی نزدیکی داشتیم‌. او خیلی پرکار بود.

کدام جنبه از کار ساعدی را قوی می‌دانید؛ داستان‌نویسی،نمایشنامه‌نویسی یا تک‌نگاری؟

به نظر من بعضی از داستان‌های کوتاه او خیلی خوب هستند. آن زمان‌ها نمایشنامه‌‌هایش را هم دیده بودم. بیشتر تم سیاسی و جنبه‌ی مبارزاتی آن‌ها بود که جلب توجه می‌کرد و انسان را جذب می‌کرد. قدرت تخیل فوق‌العاده‌اش در داستان‌های کوتاهش بیشتر از همه جا متجلی است.

خاطره‌ای هم از ساعدی دارید؟

بله، ما شب‌ها و روزهای بسیاری با هم بودیم، با هم سفر رفتیم، به واسطه‌ی پروژه‌ی تحقیقاتی که ساعدی داشت با هم در بندرعباس و بندر لنگه حضور پیدا کردیم.

ایام جوانی بود و شوخی و خنده‌ی بسیار، بحث و گفت و گوهای فراوان. به هر حال روزگار خوشی بود.

حرف آخر این‌که در مورد ساعدی بسیار گفته و نوشته‌اند با این نوشته‌ی امیرحسین‌ چهلتن از نویسندگان معاصر ایران این گزارش را پایان می‌برم:

او به پاریس رفت که بمیرد، همان کار که هدایت کرد. ساعدی نوشته بود از دو چیز می‌ترسم یکی از خوابیدن، یکی از بیدار شدن... او کی برخواهد خاست تا کابوس دراز مرگ را به ما بگوید.