وداع با تنها سفیر زن ایران در طول تاریخ

ایرج ادیب‌زاده

روز جمعه ۲۴ اکتبر ۲۰۰۸ (سوم آبان‌ماه ۱۳۸۷) زیر آسمان ابری و همراه با بارش باران در پاریس، گروه پرشماری از ایرانیان برای آخرین بدرود با مهرانگیز دولتشاهی، در گورستان «مونپارناس» در مرکز این شهر گرد آمده بودند؛ زنی که مبتکر «قانون حمایت خانواده» نخستین و تنها سفیر زن ایران و از پیشگامان جنبش برابری زن و مرد در ایران بود.

مراسم خاکسپاری مهرانگیز دولتشاهی (عکس: ایرج ادیب‌زاده، زمانه)

مهرانگیز دولتشاهی ۹۱ سال پیش در اصفهان، در خانواده‌ای از بلندپایگان قاجار به دنیا آمد. تحصیلات دانشگاهی را در آلمان گذراند و موفق به گرفتن مدرک دکترا در رشته‌ی علوم اجتماعی شد.

وی مدافع سرسخت برابری زن و مرد بود؛ «جمعیت راه نو» را بنیان گذاشت و به سوادآموزی زنان در جنوب شهر تهران اقدام کرد و نخستین نمایشگاه بین‌المللی فعالیت زن را با شرکت ۳۰ کشور آسیایی و اروپایی، در ایران ترتیب داد.

خانم دولتشاهی جزو نخستین زنان ایرانی بود که نماینده‌ی مجلس شورای ملی شد و سه دوره نیز انتخاب شد.

مراسم خاکسپاری مهرانگیز دولتشاهی با پیام فرح پهلوی آغاز شد که عبدالمجید مجیدی آن را قرائت کرد. در قسمتی از این پیام آمده است:

«بانو دولتشاهی، یکی از پیش‌قدمان آزادی سیاسی و اجتماعی زنان در ایران و بنیان‌گذار جمعیت راه نو بود. که این انجمن بعدها به عضویت اتحادیه‌ی بین‌المللی زنان درآمد. در سال‌های دوری از میهن نیز خانم دولتشاهی «انجمن فرهنگ ایران» را در شهر پاریس تأسیس کرد و همیشه با شور و اشتیاق فراوان فعالیت زنان ایران را دنبال می‌کرد.»

مراسم خاکسپاری مهرانگیز دولتشاهی (عکس: ایرج ادیب‌زاده، زمانه)

در این مراسم، طباطبایی در معرفی کوتاه زندگی‌نامه‌ی مهرانگیز دولتشاهی، اشاره کرد که پدرش از نواده‌های پسر ارشد فتحعلی شاه قاجار بود و مادرش از نواده‌های رضاقلی خان هدایت و خواهر صادق هدایت بود. وی سپس به سه بار انتخاب او به نمایندگی مجلس شورا و اهمیت تصویب قانون حمایت خانواده، اشاره کرد:

«در سه دوره که ایشان نماینده‌ی مجلس بودند، کارهای بسیاری برای پیشرفت امور زنان انجام دادند که لایحه‌ی حمایت خانواده، از آن جمله است.

به کسانی که از ایشان به خاطر این لایحه تشکر می‌کردند، همیشه با فروتنی می‌گفت: فقط من نبودم. کسان دیگر هم بودند و نه فقط خانم‌ها که آقایان هم بودند و از آقایانی هم که به این قانون رأی دادند، باید سپاس‌گزاری کرد.»

جمعیت راه نو که مهرانگیز دولتشاهی آن را بنیان گذاشت، هم در زمینه‌ی دفاع از حقوق زنان و هم در جهت سوادآموزی به زنان فقیر در جنوب شهر، گام‌های بلندی برداشت.

نوابه‌ امینی که برای مراسم خاکسپاری خانم دولتشاهی به پاریس آمده بود و از نخستین اعضای جمعیت راه نو بود، درباره‌ی فعالیت‌های جمعیت در آن زمان، به زمانه چنین گفت:

«من، افتخار این را داشتم که در جمعیت راه نو، توسط خانم پری کلانتری به خانم دولتشاهی معرفی شدم. آن‌جا مشغول خدمت بودیم؛ در جنوب شهر امکاناتی که لازم بود به مردم می‌دادیم. گاردن‌پارتی‌های مختلف و ... تشکیل می‌دادیم و برای بینوایان کمک جمع می‌کردیم.

خانم دولتشاهی حتی کلاس آشپزی، درس و ... در آن‌جا تشکیل داده بود. اولین خانمی بود که این کار را کرد و همیشه پشتکارش زیاد بود. البته خانم‌های دیگر هم بودند ...»

مراسم خاکسپاری مهرانگیز دولتشاهی (عکس: ایرج ادیب‌زاده، زمانه)

کار مهم مهرانگیز دولتشاهی که نام او را در تاریخ جنبش برابری زنان در ایران زنده نگاه می‌دارد، ابتکار طرح حمایت خانواده بود که در سال ۱۳۴۶ به تصویب مجلس شورای ملی رسید.

نکته‌ی مهم در این قانون، شناختن حق طلاق برای زنان بود. هم‌چنین اختیار همسر دوم از سوی مرد، باید فقط با اجازه‌ی همسر نخست باشد.

دکتر فرشته انشاء، پژوهش‌گر، نویسنده و استاد دانشگاه، درباره‌ی این قانون، به زمانه می‌گوید:

«متشکرم که به من این فرصت را می‌دهید تا در این روزی که برای ما بسیار مهم است و روزی است که با خانم دولتشاهی وداع می‌کنیم، در مورد این جنبه‌ی بسیار مهم، با بازتاب زیاد در ۴۱ سال بعد در جامعه‌ی ما، صحبت کنم و آن قانون حمایت خانواده است.

این قانون بازتاب بسیار طولانی از جنبه‌ی اجتماعی در جامعه‌ی ایرانی داشته است؛ چه از نظر حمایت از حقوق زنان در زندگی زناشویی و چه در ایجاد خانواده و تولد بچه‌ها و تأمین اجتماعی آنان و کنترل زاد و ولد. این‌ها جنبه‌هایی است که هیچ وقت فراموش نخواهد شد.»

مهرانگیز دولتشاهی، خواهرزاده‌ی صادق هدایت، به فعالیت‌های فرهنگی علاقه‌ی زیادی نشان می‌داد.

او پس از پایان مأموریتش به عنوان سفیرکبیر ایران در دانمارک که تا رویدادهای انقلاب ادامه داشت، به پاریس آمد و در این شهر انجمن فرهنگ ایران را بنیان گذاشت که هم‌‌چنان فعال است.

مراسم خاکسپاری مهرانگیز دولتشاهی (عکس: ایرج ادیب‌زاده، زمانه)

عباس معیری، هنرمند مینیاتوریست که با این انجمن همکاری می‌کرد، در این باره می‌گوید:

«ایشان به اتفاق افراد ارزنده‌ای، نظیر دکتر محجوب، دکتر جمشید بهنام، رضا مقتدر و چند نفر دیگر انجمن فرهنگ ایران را بنیان گذاشتند. من هم حدود یک سال ریاست انجمن را بر عهده داشتم و مرتب با ایشان در تماس بودم. ایشان همگی ما را به برگزاری جلسات و دعوت از افراد ارزنده برای سخنرانی در انجمن ما تشویق می‌کرد.

قبل از این که ریاست انجمن را بر عهده بگیرم، چند سال پیش از این، یک سخنرانی در زمینه‌ی نقاشی در ایران، در انجمن فرهنگ ایران داشتم. این انجمن هم‌چنان فعال است و امیدوارم سال‌های سال ادامه داشته باشد.

۲۲ سال است که این انجمن تشکیل شده است. مسلما باعث شده، خصوصاً گروهی از جوان‌های ایرانی، از آن‌چه که در گذشته در ایران وجود داشته، از سوابق فرهنگی ایران و عظمت فرهنگی ایران، اطلاع پیدا کنند. از این نظر، فکر می‌کنم که خیلی کار مفیدی بوده است.»

مراسم خاکسپاری مهرانگیز دولتشاهی (عکس: ایرج ادیب‌زاده، زمانه)

سرانجام، خانم ویدا بهنام، از فعالان فرهنگی اجتماعی زنان در پاریس، درباره‌ی کتاب مهرانگیز دولتشاهی، «جامعه، دولت و جنبش زنان ایران» می‌گوید:

«زمینه‌ی کار تاریخ شفاهی است که آقای افخمی تدوین کرده و توسط «بنیاد مطالعات ایران» منتشر شده است‌. این کتاب راجع به زندگی ایشان است. چه طور زندگی کرد‌؛ درس خواند و فعالیت‌های زنان را چگونه در ایران شروع کرد و بعد در این‌جا ادامه داد.»

تصویری که از مهرانگیز دولتشاهی، نخستین و تنها سفیر زن ایران، مبتکر قانون حمایت خانواده و نویسنده‌ی کتاب «جامعه، دولت و جنبش زنان ایران»، باقی می‌مانند، تصویر زنی است فعال و امیدوار به تحولات ایران که در چند سال اخیر، مرگ ناگهانی تنها پسرش او را به شدت غمگین کرده بود و سرانجام نیز در گورستان مونپارناس پاریس در کنار او آرمید.