نسخه‌ی خطی «حافظ» در پاریس

ایرج ادیب‌زاده

انتشار دو کتاب تازه در قلمرو شعر فارسی در پاریس، رویداد تازه‌ای در خارج از مرزهای ایران، تاجیکستان و افغانستان است.

در مورد کتاب‌ها با دکتر مسعود میرشاهی گفت و گو کرده‌ام.

آقای میرشاهی، در‌باره‌ی نسخه‌ی خطی «حافظ شیراز» و تفاوتی که با حافظ‌های منتشر شده در آن وجود دارد، برای ما توضیح دهید.

نام یکی از کتاب‌ها «حافظ شیراز» و بررسی یک نسخه‌‌ی خطی است که شامل بخش ملحقات حافظ است و با نسخه‌های چاپ شده خیلی اختلاف دارد و از نظر من کامل‌تر هم است.

این کتاب را منتشر کرده‌ایم تا علاقه‌مندان و منتقدان و ادیبان آن‌ را ببینند و نظرات خود را بگویند که ما بتوانیم تمام کتاب را که به صورت غزلیات و ملحقات است در آینده چاپ کنیم. امیدوارم در آینده این کار انجام شود.

این نسخه‌ی خطی را پیرمردی که در منزلش کتاب‌های زیادی داشت، در یک مهمانی به من نشان داد و گفت این کتاب‌ها دست ما است و ممکن است فرزندان ما این‌ها را نخوانند و کتاب‌ها گم شوند. اگر شما به کتابی علاقه دارید بردارید.

من از بین کتاب‌ها، کتاب حافظ را که پاره و از هم گسسته شده بود، برداشتم. وقتی به پاریس آمدم دو سه ماه بعد این کتاب را به‌طور جدی بررسی کردم و دیدم اختلاف‌های زیادی با حافظ‌های موجود دارد.

مخصوصاً چیزهایی که در حافظ‌های فعلی کم است در این کتاب کامل‌تر است. مثلاً مغنی‌‌نامه و ساقی‌نامه در حافظ‌های موجود در یک بخش آمده‌اند ولی در این‌جا هر کدام بخش جداگانه دارند.

از طرف دیگر نگاه کنیم، مثنوی‌ها یا الهه‌های وحشی، مثنوی مشهور حافظ در اینجا به‌طور کامل آمده است. خیلی از شعرها در این کتاب، از نظر نگارش هم تفاوت‌هایی دارند.

مثلاً خیلی از جاها زَند، زِند نوشته شده است یا «چنگ» بوده که «جنگ» نوشته شده است. «چنگ» در زبان قدیم هم به معنی وسیله‌ی موسیقی و هم به معنی گرد و غبار است.

چون گرد و غبار به این معنا کمتر در ادبیات ایران مورد استفاده است، خود به خود آن «چنگ»، «جنگ» نوشته شده است.

ولی ما چنگ را که با سه نقطه نوشته می‌شود در این کتاب به معنای گرد و غبار داریم و چنگی که «چ» دو نقطه می‌گیرد را به‌عنوان ساز مشهور در نظر می‌گیریم.

اما این کتاب باید بررسی شود تا زمینه‌ی کامل شدن کارهای حافظ فراهم شود و ببینیم حافظ چه نوشته بود و چه چیزی در دسترس مردم قرار گرفته است.

دکتر مسعود میرشاهی (عکس: ایرج ادیب‌زاده)

و کتاب دومتان؟

چهار، پنج سال است که سرگرم تهیه‌ی کتاب دوم هستم. نام این کتاب «دُر دری در سمرقند و بخارا» است. در این کتاب تلاش کرده‌ام، توان شعری زنان ازبکستان را نشان بدهم.

کوشش کرده‌ام شعر بانوان معاصر را که در سده‌ی اخیر فقط در ازبکستان زندگی کرده‌اند، در این کتاب منتشر کنم.

در این کتاب نمونه‌‌ای از شعر بانوان تاشکند، از سمرقند و بخارا را آورده‌ام و خواننده می‌تواند با توان شعری این بانوان آشنا بشود.

چرا بانوان؟ برای این‌که اگر بخواهیم گسترش زبان و فرهنگ ادب فارسی را ببینیم، بهترین راه این است که به ادبیات بانوان توجه کنیم.

در چنین شرایطی می‌دانیم، بانویی که شعر بگوید در اطرافش محیطی فرهنگی فراهم است. این است که بیشتر به این کتاب پرداخته‌ام.

از طرف دیگر این گامی برای انتشار آثار ادبی از ازبکستان و تاجیک است تا زمینه برای انتشار آثار بانوان ادبیات و کسانی که در ازبکستان تحت فشار سیاسی قرار دارند و نمی‌توانند کارهای ادبی خود را منتشر کنند، فراهم شود.

آن‌ها باید بدانند که ما از دور خیلی مواظبشان هستیم و به کارشان ارج می‌گذاریم و نمونه‌ی آن هم کاری است که منتشر کرده‌ایم.

همچنین امیدوارم این کتاب در ایران به چاپ برسد و در دسترس تمام فارسی ‌زبانان ایرانی و افغانی قرار بگیرد.

به دلیل آن‌که من در پاریس زندگی می‌کنم این دو کتاب در پاریس منتشر شده است. کوشش کرده‌ایم این کتاب با نسخه‌های محدودتری در پاریس و با نسخه‌های بیشتری در ایران منتشر شود. همان‌طور که در مورد کتاب بانوان افغانستان چنین اتفاقی افتاد.

شعر کدام یک از شاعرانی که در کتاب آمده است از نظر شما جالب است؟

یک شاعر به نام شهزاده سمرقندی، خانم دیگری به نام پریسا، نفر دیگر منصوره نام دارد. همچنین خانم دیگری هم به اسم دلشاده کارش فوق‌العاده است.

چهار نفر در این کتاب پرچم‌دار شعر فارسی تاجیکی، همان‌طور که در کتاب آمده است، پارسی‌ دری هستند.

امیدوارم زمینه‌ای فراهم شود تا با توان شعری بانوان ازبکستان بیشتر آشنا شویم و در چاپ‌های آینده تعداد بیشتری را به این جمع اضافه کنیم.

نخستین بار کتاب شاعران افغانستان را با ۶۰ نفر منتشر کردیم، بعد این تعداد به ۸۰ نفر و سپس ۱۱۸ نفر رسید.

همچنان امیدوارم که افراد نا‌آشنا را پیدا کنیم و بتوانیم زمینه را برای‌ نشان دادن کارهایشان در جهان آماده کنیم و نمونه‌ای از این کارها را به زبان‌های گوناگون ترجمه کنیم.

اسم کتاب هم جالب است؛ دُر دری

«دُر دری در سمرقند و بخارا» به آن دلیل انتخاب شده است که ریشه‌ی زبان فارسی از سمرقند و بخاراست. اگر کتاب ادبیات ایرانی را ببینیم که در تاریخ ادبیات ایرانی آورده‌اند از نویسندگانی مثل سعید نفیسی، ذبیح‌الله صفا و... نام برده است.

همان‌طور که در مقدمه هم ذکر کرده‌ام می‌بینیم، زبان فارسی در دوره‌ی سامانیان دوباره زنده شد و به اوج خود رسید.

دوره‌ی سامانیان یعنی دوره‌ای که پایتخت این سلسله در سمرقند و بخارا بود ما شخصیت بزرگی مثل کمال خجندی را در این منطقه داریم.

تذکره‌نویسانی مثل آقای نعمت حیات که فقط شاعران سمرقند را جمع کرده است، می‌بینیم فقط هزار شاعر در سمرقند داریم.

این‌جا یک معدن «دُر» بوده است. به دلیل آن‌که ما رودکی سمرقندی، شهزاده سمرقندی، مهستی خجندی و پریسا را داشته‌ایم باید کوشش کنیم که سلسله به سلسله به هم بپیوندیم.

و زمینه را طوری فراهم کنیم که ادیبان ما در منطقه، مخصوصاً سمرقند و بخارا و تاشکند خود را تنها احساس نکند.

بدانند اگر ما ۱۰ هزار کیلومتر هم از آنان دور باشیم همیشه به یاد آن‌ها هستیم و از دور ناظر کارهای ادبی‌شان هستیم و کوشش خواهیم کرد بیش از پیش آثار آنان را در اختیار مردم دنیا قرار دهیم.