«کیفر جنایت‌کاران در گرو خواست دولت‌ها»

ایرج ادیب‌زاده

رادوان کارادزیچ از رهبران صرب در بوسنی سرانجام پس از ۱۳ سال ناپدید بودن، بازداشت شد. اتهام او، کشتن هزاران نفر از مسلمانان بوسنی و رهبری عملیات کشتار ۷۵۰۰ مرد و پسر مسلمان پس از سقوط شهر سربرنیتسا در سال ۱۹۹۵ است.

در این باره با دکتر فرهاد عاملی، استاد دانشگاه سوربن پاریس، حقوق‌دان و کارشناس حقوق بین‌الملل گفت و گو کردم و ابتدا پرسیدم چه مراحلی باید طی شوند تا آقای کارادزیچ و امثال او تحویل دادگاه بین‌المللی لاهه بشوند؟

دکتر فرهاد عاملی، حقوق‌دان بین‌الملل و استاد دانشگاه سوربن پاریس

اولین مرحله برای این طور اشخاص، این است که باید از طرف یکی از دولت‌هایی که معمولاً جزو اعضای تشکیل‌دهنده دیوان بین‌المللی لاهه هستند، دستگیر شده و تحویل مقامات قضایی بشوند.

بعد از آن، طبق روندی که تمام دادگاه‌ها طی می‌کنند، اول اتهاماتشان به این شخص گفته می‌شود. بعد وکیل برای آن‌ها مشخص می‌شود و دادگاه تشکیل می‌شود.

بعد از آن‌که دادگاه تشکیل شد و تمام قضات صحبت‌هایشان را کردند، تصمیم‌گیری خواهند کرد و آن تصمیم به وسیله‌ی اعضای دیوان به مرحله‌ی اجرا گذاشته می‌شود.

یعنی از الان - که آقای کارادزیچ دستگیر شده - به بعد، یک پروسه‌ی دو یا سه ساله انجام خواهد شد تا موقعی که رأی دادگاه صادر بشود و حکم اجرا بشود.

می‌بینیم که آقای کارادزیچ بعد از ۱۳ سال ناپدید بودن، بازداشت شده و این نشان می‌دهد که خواسته‌های سیاسی دولت‌ها هم در بازداشت این چنین افرادی مهم است. آیا این طور نیست؟

کاملاً. این مطلب را باید در نظر گرفت، دادگاهی که به کارهای آقای کارادزیچ رسیدگی خواهد کرد، یک دادگاه مخفی است که برای جنگ‌های داخلی که در صربستان و بوسنی ایجاد شده بود، تشکیل شد.

دیوان دیگری هم که شروع به کار کرده که به آن دیوان کیفری بین‌المللی گفته می‌شود که صلاحیت عمومی دارد. آن دادگاه هم در لاهه است و از این به بعد، به کار تمامی کشورها می‌تواند رسیدگی بکند.

مشکل تمام این دیوان‌ها این است که از لحاظ قضایی البته هم دادستان خودشان را دارند و هم قضات خودشان را دارند، ولی قدرت پلیسی ندارند که بتوانند در کشورهای مختلف به دنبال این جنایتکاران باشند.

بنابراین فقط دولت‌ها هستند که می‌توانند در امر دستگیری کمک کنند و این جنایتکاران را جلوی دادگاه حاضر کنند. البته اگر آن دولت آن کشورهایی که این اشخاص در آن‌جا حضور دارند، به این کار دست نزنند، طبعاً خود دادگاه نخواهد توانست آن‌ها را دستگیر کند.

در مورد خود آقای کارادزیچ، می‌بینیم که بعد از ۱۳ سال، از قرار در یک اتوبوس در خود صربستان دستگیر شده و چیزی که گفته می‌شود، این است که دولت جدید صربستان، خیلی اروپایی است و می‌خواهد خودش را به بازار مشترک نزدیک بکند. این یک امتیازی است که این‌ها خواسته‌اند به این صورت با دستگیر کردن ایشان بدهند.

ولی این طور که به نظر می‌آید، سال‌ها پیش هم این دستگیری می‌توانست انجام شود. شاید شرایط سیاسی کاملاً آماده نبوده است.

مطلب اصلی این است که آیا یک قدرت پلیسی بین‌المللی برای این دادگاه‌ها در نظر گرفته می‌شود یا خیر. تا موقعی که این قدرت پلیسی وجود نداشته باشد، متأسفانه کشورها هستند که باید از لحاظ سیاسی به این دیوان‌های بین‌المللی کمک بکنند.

رادوان کارادزیچ، دیروز و امروز

شما به کشورهایی اشاره کردید که عضو دادگاه بین‌المللی جنایی هستند و گفتید که کشورهایی که عضو این دادگاه هستند، باید کسانی را که مورد اتهام قرار می‌گیرند، بازداشت کنند. آیا مثلاً جمهوری اسلامی ایران عضو این دادگاه جهانی نیست؟

ایران هنوز دادگاه بین‌المللی کیفری را به رسمیت نشناخته است. ولی خب دو تا مطلب مختلف است. مثلاً شما وقتی مورد کنگو را در نظر می‌گیرید، ژان پیر بمبا، معاون سابق رییس‌جمهور کنگو تا چند وقت پیش در بلژیک مستقر شده بود و به احتمال زیاد می‌خواسته تقاضای پناهندگی بدهد و بلژیک بود که ایشان را دستگیر کرد و ایشان را به مقامات دیوان بین‌المللی لاهه تقدیم کرد.

بنابراین مسأله این نیست که آیا خود آن دولتی که آن جنایتکاران ملیت آن دولت را دارند، جزو این دیوان هستند یا که خیر. مطلب این است که آیا شخصی در یک قسمتی از تاریخ زندگی‌اش در کشوری که می‌خواهد با دیوان بین‌المللی همکاری کند، قرار دارد یا ندارد.

اگر آن کشور بخواهد کمک کند و مثل مورد بلژیک، خواسته سیاسی آن کشور باشد، می‌تواند دست آقای ژان پیر بمبا را در دست دیوان بین‌المللی بگذارد. ولی تا موقعی که آن خواسته سیاسی نباشد، طبعاً شخص قابل دستگیری نیست.

بنابراین مطلب این است که آیا شرایط سیاسی برای این‌که شخص به دیوان بین‌المللی لاهه تحویل داده شود، جمع هست یا جمع نیست.

این مسأله‌ای که شما در مورد کنگو بیان کردید نشان می‌دهد که کسانی که در کشتن ملت‌هایشان یا کشتن ملت‌های دیگر دست دارند، هیچ گاه از تعقیب دادگاه‌های بین‌المللی در امان نخواهند بود. می‌دانم که شما در حال حاضر با دادگاه بین‌المللی لاهه هم همکاری دارید. این دادگاه بین‌المللی لاهه و دادگاه‌های دیگری که الان تشکیل شده، چه قدر قدرت اجرایی دارند؟

قدرت اجرایی آن‌ها، تا موقعی که شخص دستگیر نشده، بسیار کم است. ولی از آن به بعد، وقتی شخص دستگیر شد و از لحاظ سیاسی در سطح بین‌المللی به این‌جا رسیدند که آن شخص باید به دادگاه فرستاده بشود و جلوی آن دادگاه قرار گرفت، جلوی این روند را نمی‌توانند بگیرد و تا آخر آن ادامه پیدا خواهد کرد.

البته همان طور که می‌دانید، به خاطر این‌که این دادگاه روی موازین بین‌المللی قرار دارد و حکم اعدام، دیگر در موازین بین‌المللی قابل اجرا نیست، انجام نخواهد شد؛ البته این دادگاه می‌تواند حکم حبس ابد صادر کند.

جنایات ضد بشری شامل مرور زمان نمی‌شود و این یعنی این‌که از لحاظ زمانی (برای دستگیری متهم) وقت بسیار است.