ایرانیکا، تلاشی برای شناساندن ایران به جهان

۱۶۵۰ پژوهش‌گر ایرانی و خارجی و ۴۰ ویراستار تا به امروز در تدوین دانش‌نامه شرکت داشته‌اند. مهندس عبدالحمید اشراق از اعضای هیأت امنای دانش‌نامه و برپا کننده نشست بحث و گفتگو در پاریس درباره ویژگی نشست پاریس می‌گوید:

به هیچ عنوان قبلاً این طور جلساتی نبوده. حدود ۳۵ جا در تمام نقاط دنیا این جلسات بحث و گفتگو راجع به محتویات آینده و نحوه برخورد افراد با مقالات گفته می‌شود، انجام می‌شود. این جلسات را برای این گرفتیم که تمام نظرات را جمع کنیم و در هیأت امنا که در ششم ماه ژوئن در نیویورک تشکیل می‌شود، بحث کنیم. این جلسات در سال‌های بعد هم ادامه پیدا می‌کند؛ منتها هفته اول ماه فروردین به عنوان فرهنگ ایران خطاب می‌شود؛ نه فرهنگ ایران، که هفته جهانی ایرانیکا و فرهنگ ایران.

این جلسات را ما برای این گذاشتیم که عده‌ای نظراتی داشتند. چون حقیقتاً دانش‌نامه ایرانیکا یک شهرت بین‌المللی پیدا کرده است. این نظرات را خواستیم جمع بشوند، با هم بحث کنند و ببینیم چه نتیجه‌ای می‌گیریم. ما یک جلسه هیأت امنا داریم که ۱۸ نفر هستند و دو مرتبه در سال،‌ هفته اول ماه ششم و هفته اول ماه دوازدهم در نیویورک برگزار می‌شود. کلیه مسائل مطرح می‌شود و مسائل ایرانیکا هدایت می‌شود که چه راهی باید برود و چه کار باید بکند.

یکی از کارهای خیلی دقیق بررسی مخارج و درآمد است. که این درآمدها کجا بوده و از چه کسی بوده؛ چه طور آمده و کجا خرج شده است. چند نفر مسئول این کار هستند و یک نفر حسابدار آمریکایی است که کلیه مسائل را نگاه می‌کند و بررسی می‌کند؛ برای این‌که در حال حاضر حدود ۳۰ سال است که این بنیاد علوم انسانی به ما کمک می‌کند و خود بنیاد علوم انسانی کمتر به دستگاه‌های مختلف کمک کرده است.

معمولاً زمانی که به گروهی کمک می‌کند، هفت هشت سال بیشتر نبوده است. علت این‌که تا حالا کمک کرده، این است که آن‌ها هم به کارهای ما را دقت می‌کنند. ۱۱ نفر هستندِ باورکردنی نیست که ۱۱ نفر آمریکایی نشسته و بررسی می‌کند که ایرانیکا چیست و چه کاری دارد می‌کند. آیا کارهای او درست است یا غلط. وگرنه دو سالی ۳۵۰ هزار دلار به ما پول می‌دهد.

فکر کردیم که حدود ۳۰ جلد بتوانیم بیرون بدهیم و این ۳۰ جلد ممکن است یکی دو جلد کمتر و بیشتر بشود. اولاً الان ۱۳ جلد درآمده است. جزوه چهارم جلد چهاردهم بیرون آمده و هر جلدی دارای شش جزوه است. دو تا جزوه دیگر که بیرون بیاید، تقریباً شش ماه دیگر مجلد چهاردهم بیرون می‌آید.

هر جلد برای ما ۷۵۰ دلار تمام می‌شود و ۲۵۰ دلار ما آن را می‌فروشیم. تعدادی از این مجلدات را ایران می‌خرند. دانشگاه‌های خارج بیش از حد خریداری دارد. ملاحظه کردید که اکثراً می‌گفتند چرا به زبان فارسی؟ اگر به زبان فارسی می‌شد، هیچ وقت یک خارجی نمی‌توانست بفهمد ایران چه چیز است.

داریوش آشوری، نویسنده که خود از همکاران و ویراستاران دانش‌نامه ایرانیکا بوده، از تدوین این دانش‌نامه با عنوان کاری عظیم یاد می‌کند.

کار دسته‌جمعی و جهانی در جهت معرفی ایرانیکا، سازمان‌یافته انجام شده که بخش پاریس آن به من اطلاع دادند و من آمدم در این جلسه به احترام آقای یارشاطر و به خاطر کار بزرگی که انجام داده، ادای احترامی کرده باشم. البته این بحثی است که خیلی کوتاه نمی‌شود کرد. کاری به این بزرگی و عظمت از جنبه‌های مختلف می‌شود زیر ذره‌بین برد و نگاه کرد.

به هر حال این به عنوان یک کار عظیم دایرة‌المعارفی یک کار نمونه‌ای است در نوع خودش بی‌نظیر است. با یک دید خاصی و با محدودیت امکانات تهیه شده که طبیعتاً ضعف‌هایی هم در کار می‌آورد؛ که شاید از آغاز می‌شد این پروژه را به نحوی دیگر اندیشید و جمع و جورتر به اصطلاح انجام بشود.

آن‌چه که تا کنون انجام شده، یک کار عظیم و ارزشمند علمی است که بخش عمده‌ای از آن واقعاً درجه یک است و طبیعتاً مثل هر کار درجه یکی از این نوع، بخش‌های ضعیف هم دارد.

آنسیکلوپدی یا دانش‌نامه یک کار دانشگاهی است. جمع کردن همه دانش‌های موجود است. حالا در یک زمینه معینی یا در زمینه عمومی مثل دانش‌نامه‌های بزرگ مثل لاروس، بریتانیکا و امثال این‌ها که دانش‌نامه‌های عمومی هستند.

هم‌چنین دانش‌نامه‌های تخصصی داریم که در زمینه‌های خاص مثل علوم سیاسی، هنر، تاریخ، فلسفه، جغرافیا و در هر زمینه‌ای دایرة‌المعارف‌های تخصصی وجود دارد. این یک دایرة‌المعارف عمومی باز تخصصی در زمینه ایران‌شناسی است که تقریباً همه زمینه‌های ممکن را در بر می‌گیرد و از این بابت جامعیت استثنایی دارد. شاید در نوع خودش کار بسیار یگانه‌ای باشد.

من چند تا مقاله برای ایرانیکا نوشته‌ام. ولی مقاله‌ای که دوست دارم و مقاله مهم خودم می‌دانم، مقاله‌ای است تحت عنوان «Nitche and Persia» راجع به ارتباط نیچه با ایران، تاریخ ایران و از جمله زرتشت نیچه و زرتشت ایران. این مقاله را من برای ایرانیکا نوشتم که مقاله‌ای بوده که خودم خیلی آن را دوست دارم.

دکتر عبدالمجید مجیدی، رییس پیشین سازمان برنامه و بودجه که جزو حاضرین نشست پاریس بود از قدم‌های نخست آغاز ایرانیکا در ایران یاد می‌کند:

اولاً بگویم که قدم نخست ایرانیکا را من در سازمان برنامه به دستور امیرعباس هویدا، نخست‌وزیر برداشتم و آن، این بود که اولین اعتباری را که داده شد تا این کار راه بیفتد، ما در سال ۱۳۵۳ دادیم. مسأله دیگر این است که باید هرچه زودتر این دانش‌نامه کامل بشود و بازار پیدا کند. مسأله مهم این است که یک دانش‌نامه ایرانیکای کامل داشته باشیم.

خانم فریده آهی، عضو انجمن دوستداران ایرانیکا در پاریس، نشست پاریس را بسیار مثبت توصیف می‌کند و نیز زندگی ایرانیکا را نسبت به ۱۰ سال پیش بسیار خوب.

به نظر من جلسه بسیار خوب بود. یعنی نکات مثبت، نکات منفی یا شکایت‌ها راجع به ایرانیکا مطرح شد و دید اشخاص علمی هم که خودشان خودشان در ایرانیکا مقاله نوشته‌اند، مطرح شد. درست همین گفت و شنود و مطرح کردن ایرانیکا برای فهمیدن نظرات مردم راجع به ایرانیکا و برای مطرح کردن ایرانیکا به خصوص در دنیا بیشتر و بیشتر و برای شناساندن ایرانیکا در بین ایرانی‌ها است.

نسبت به ۱۰ سال پیش که ما این انجمن دوستداران ایرانیکا را در پاریس درست کردیم، خیلی کم در خارج از دنیای آنگلوساکسون (یعنی انگلیس و آمریکا) ایرانیکا را می‌شناختند. شروع به شناساندن ایرانیکا کردیم. الان من می‌بینم که ایرانیکا هم از نظر مالی موفق شده که کار مهمی انجام بدهد و هم از نظر شناساندن کارش خیلی بهتر از گذشته شده است.

فرهاد عاملی، حقوق‌دان و وکیل دادگستری برپایی نشست‌هایی مثل پاریس را برای آینده دانش‌نامه ایرانیکا سودمند می‌داند:

چیزی که متوجه شدم، این است که برای اولین بار، در هفته ایرانیکا در اصل پایه آینده این دانش‌نامه دارد ریخته می‌شود. به صورت این‌که از همه بپرسند ببینند نظرات آن‌ها به چه صورت ساختار دانش‌نامه را که الان بیست و اندی سال است که راجع به آن کار می‌شود، یک شکلی به اآن صورت بدهند که برای آینده هم بماند.

این فکر زیبایی است. برای این‌که با در نظر گرفتن این‌که آقای دکتر یارشاطر همیشه این‌جا نخواهند بود، خیلی خوب است که این ساختار به نوعی بنا بشود که آینده این اثر باقی بماند و فکر می‌کنم که چیزی است که ایشان مسلماً خواهند خواست که این آینده دانش‌نامه به هر حال باقی بماند.

ایرانیکا بیشتر برای من از جنبه‌های تاریخی جالب بوده اس. خیلی به قسمت‌های حقوقی و تاریخی آن مراجعه می‌کنم و خصوصاً خودم چون تحقیقات زیادی راجع به سیستم قضایی ایران، در حال حاضر دارم می‌کنم، خیلی از آن استفاده می‌کنم که تاریخ سیستم قضایی ایران، تمام چیزهایی است که انقلاب مشروطیت برای ما دستاورد داشته است.

و حرف آخر این‌که مراسم هفته ایرانیکا برای معرفی جهانی این دانش‌نامه عظیم فرهنگ و تمدن تاریخ ایران در بسیاری از شهرهای مهم اروپا و آمریکا برگزار شد.