کاربرد ابزاری «گفت‌وگوی تمدن‌ها»

ایرج ادیب‌زاده

نخستین نشست فعالان مدنی و مقام‌های دولتی، با هدف تشویق تفاهم میان غرب و دنیای اسلام، با حضور نخست وزیران ترکیه و اسپانیا، دبیرکل سازمان ملل متحد و نمایندگان هشتاد کشور جهان، از دیروز در مادرید آغاز شده است.

در این گردهمایی، بیش از چهارصد شخصیت سیاسی، فرهنگی، هنری و تعدادی از برندگان جایزه‌ی صلح نوبل، از جمله خانم شیرین عبادی از ایران، و از هنرپیشگان سرشناس هالیوود، کسانی چون آنجلینا جولی و جرج کلونی در آن حضور دارند.

از سوی دیگر نیکلا سارکوزی در سفرش به عربستان سعودی، در سخنرانی خود در مجلس شورای آن کشور، به سیاست تمدن و ارزش‌های مشترک تمام ادیان، از جمله اسلام، اشاره کرده است. آنچه که ناظران به آن را «آشتی‌کنان غرب و اسلام» نام نهاده‌اند.

در برنامه‌ی مجله‌ی خبری رادیو زمانه، نظر آقای دکتر مهدی مظفری، استاد دانشگاه دانمارک که مطالعات فراوانی نیز در زمینه‌ی مسایل اسلام دارند را درباره‌ی این «آشتی‌کنان غرب و دنیای اسلام» پرسیدم.

دکتر مهدی مظفری، استاد دانشگاه دانمارک

ـ موضوع آشتی‌کنان غرب و دنیای اسلام در حقیقت یکی از تبعات ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ است که با حمله‌ی ۱۹ جوان مسلمان به نیویورک و واشنگتن و ویرجینیا انجام شد. بعد از آن است که دنیای غرب، و می‌شود گفت به‌طور کلی تمام جهان، خودشان را مواجه با این سوال دیدند که آیا اسلام، این اسلامی که ما می‌شناسیم، همین اسلامی‌ هست که این جوان‌ها با حمله‌شان نشان دادند؟ و یا اسلام دیگری هست، و اصولا روابط مسلمانان با دنیای غرب چیست؟ و دنیای غرب چه سیاستی در برابر دنیای اسلام باید داشته باشد؟.

دراین مورد آقای هانتیگتون، استاد دانشگاه هارواد، کتاب معروفی نوشت در مورد جنگ تمدن‌ها، تعارض تمدن‌ها، که در برابر این کتاب بود آقای خاتمی رییس جمهور وقت ایران، بحث گفت‌وگوی تمدن‌ها را پیش کشید. البته باید دید تعریف تمدن چیست. این امر از طرف آقای خاتمی حتا می‌شود گفت نه تنها بحث نشده است، بلکه ایشان در کتاب «بیم موج» به این موضوع اشاره کرده و گفته است، اصولا تمدن اسلام دیگر وجود خارجی ندارد.

البته این کتاب قبل از ریاست جمهوری ایشان نوشته شده است. ولی از این بحث که بگذریم، بعضی از سیاست‌مداران چه در جهان اسلام، و چه در جهان غرب برآن شدند که با ایجاد کنگره‌ها و کنفرانس‌ها، مانند همین کنفرانسی که در مادرید انجام می‌شود در واقع یک‌نوع ترمیمی بر این روابط تیره میان جهان اسلام و جهان غرب بدهند.

در این طرح ترکیه به‌عنوان یک کشور اسلامی و اسپانیا به‌عنوان کشوری اروپایی در واقع پلی بشوند برای ایجاد گفت‌وگو، و ایجاد روابط سالم و بهتر میان دنیای غرب و دنیای اسلام. و می‌شود گفت که این کوشش‌ها بیشتر جنبه‌ی سیاسی دارد تا جنبه‌ی اساسی. چون مسایل اساسی را این‌ها مورد بحث قرار نمی‌دهند، بلکه بیشتر به جنبه‌های سیاسی آن می‌پردازند، مثلا کارهایی که از نظر منافع سیاسی در این مسئله وجود دارد، و یا بهبود روابط یا دنیای عرب و دنیای اسلام به‌خاطر منابع انرژی و بازارهایی که در این جهان وجود دارد.

این مسایل بیشتر مدنظر سیاستمداران غرب و همچنین سیاستمداران مسلمان است، تا اصولا ریشه‌یابی این حالت خاصی که اسلام ـ به‌خصوص ـ در اروپا دارد. چون ما می‌دانیم که تنها کشورهای مسلمان نبودند که تحت استعمار اروپایی‌ها قرار گرفتند؛ هند مستعمره‌ و چین تحت سلطه‌ی اروپا بود.

در ویتنام سال‌های سال جنگ خونینی انجام شد و بمب‌های عظیمی مردم آن کشور را کُشت. حال آن‌که امروز ما عکس‌العمل هندی‌ها، چینی‌ها و ویتنامی‌ها را می‌بینیم. این عکس‌العملی کاملا عادی هست. یعنی دیگر هندی‌ها امروز هم‌ردیف دنیای غرب شده‌اند؛ و حتا «TATA» که یک کمپانی هندی هست، و اتفاقا موسسان آن هم پارسی‌ها، یعنی‌ ایرانیان هند هستند، امروز بزرگترین سازنده‌ی اتومبیل جهان شده است، و یکی از رقبای جدی اروپاست.

همینطور چین! آن‌ها دیگر مسایل گذشته را کنار گذاشته‌اند. حال آنکه مسلمانان، به مسایل مدام حالیت می‌دهند و هنوز قبول نکرده‌اند که دیگر دنیای استعماری گذشته و تمدن اسلامی و آن امپراتوری اسلامی دیگر وجود خارجی ندارد. بنابراین این‌ها مسایل ریشه‌ای را کمتر مدنظر قرار می‌دهند تا مسایل سیاسی.

نیکلا سارکوزی، رییس‌جمهور فرانسه

آقای نیکلا سارکوزی در سفرش به عربستان سعودی از نقش مذاهب بزرگ جهان در پایه‌گذاری مجموعه‌ای از اصول اخلاقی مداراجویانه سخن گفته است، که البته مورد انتقاد مخالفین‌اش هم قرار گرفته. در همین حال اعلام شده است که رییس جمهوری فرانسه چندین قرارداد اقتصادی از جمله ساخت یک نیروگاه هسته‌ای را بسته است. یک پایگاه ارتش فرانسه هم به‌زودی در قلب خاورمیانه‌ی مسلمان، یعنی در خلیج فارس مستقر می‌شود.

ـ خب این هم یکی از شواهدی است که چگونه از طرف سیاستمداران، برای بالایابی و توسعه‌ی نفوذ خودشان در مناطق مختلف جهان، و به‌خصوص در این مورد در منطقه خلیج فارس، استفاده‌ی ابزاری می‌شود. آقای سارکوزی رییس جمهور یک کشور کاملا لائیک است. یعنی اگر بگوییم یک کشور در دنیا وجود دارد که جدایی دین از دولت کاملا ریشه دوانده و حالت نهادین پیدا کرده است، این کشور فرانسه است. حال آنکه رییس جمهور این کشور اولا به کشور عربستان سعودی که یک کشور صددرصد اسلامی‌ است می‌رود؛ و دوّمأ [ثانیا، در مرحلۀ دوم] مجلس شورای این کشور را مخاطب خود قرار می‌دهد.

شاید کسانی که اطلاع نداشته باشند، تصور کنند یک مجلس و پارلمانی مثل پارلمان کشورهای دموکراتیک در عربستان سعودی وجود دارد. حال آن‌که این مجلس مرکب است از کسانی که انتخاب نشده‌‌اند، بلکه منصوب خود پادشاه عربستان هستند و این تنها یک حالت مشاوره دارد. یعنی این‌ها به گونه‌ای اختیار قانون‌گذاری ندارند؛ چون در عربستان سعودی قانون اساسی وجود ندارد و قانون اساسی همان قرآن است.

پس می‌بینیم یک نمایشی هست که رییس جمهور دموکراتیک یک کشور دموکراتیک و لائیک می‌رود به یک کشور صددرصد مسلمان محافظه‌کار، و مجلسی که اصولا اختیار قانونگذاری ندارد، آن را به‌عنوان مخاطبان خودش قرار می‌دهد، و آن‌هم برای رسیدن به قراردادهای آب و نان‌داری که بین دو کشور امضا شد و همان‌طور که شما اشاره کردید، این چیز کاملا جدیدی است از طرف فرانسه.

فرانسه تاکنون در خلیج فارس پایگاه نظامی نداشته و این صرفا نشان‌دهنده‌ی توسعه‌ی نفوذ فرانسه با استفاده‌ی ابزاری کردن از دیالوگ میان ادیان؛ و این‌که دین شما و دین ما یکی است و این‌که چطور می‌تواند رییس جمهور یک کشور لائیک صحبت بکند! در هرحال باز می‌بینیم این حالت ابزاری‌شدن این مسایل که ریشه‌هایی دینی دارد؛ و ریشه‌های اساسی‌اش را باید مورد توجه قرار داد، در این مورد نیز اعمال می‌شود.