داستان آدم‌های تبعید

ایرج ادیب‌زاده، پاریس

مشروح این گزارش را از «اینجا» بشنوید.

آدم‌ها و چیز (Les Hommes Et La Chose) داستان زندگی‌های از دست رفته و آدم‌های تبعیدی و دور از سرزمین مادری‌ست.

پاسخ به این پرسش که کدام نوع هنری و بیان فرهنگی در جهان امروز، بیش از همه، مورد استقبال قرارمی‌گیرد چندان آسان نیست. چرا که هنرها نیز جهانی شده‌اند و از مرز کشورها و زبان‌ها فراتر می‌روند. نمونه‌ی این جهانی‌شدن هنر را ،بخوبی می‌توان در تاتر امروز ایران در مهاجرت دید. نمایش «آدم‌ها و چیز»، نوشته‌ی ابراهیم مکی، بیش از سه سال است که در فرانسه به صحنه آمده، به نیو یورک رفته، در زبان‌های فرانسه و فارسی تماشاگران بسیار داشته و بزودی هم به زبان انگلیسی در آمریکا، بریتانیا و دیگر کشورهای انگلیسی‌زبان به روی صحنه خواهد رفت. این نمایش چهل وپنج سال پیش در ایران نوشته شده است، اما گویی حکایت انسان امروز است. داستانِ آدم‌هایی‌ست که دنبال چیزهای گمشده‌ی خود می‌گردند.

نمایش کمدی‌ست و خنده‌دار. با این حال، محتوای آن تراژدی دردناک آدم‌هاست. طنزی تلخ، سیاه، خشن و دراماتیک. این نمایش، که نویسنده، کارگردان و بازیگرانش ایرانی‌اند، حالا مخاطبان خود را در سرزمین «مولیر» نیز پیدا کرده است. تماشاگر در حال خنده، در لحظه به خود می‌گوید: این وضعیت براستی دهشتناک است نه خنده‌دار. ابراهیم مکی، نمایش‌نامه‌نویس شناخته شده‌ی ایرانی که تاکنون بیش از سی نمایش نوشته و بسیاری از آنها در ایران و خارج از ایران اجرا و چاپ شده است، نمایش «آدمها و چیز» را نمایشی می‌داند که زمان و مکان خاصی ندارد و یک قصه‌ی انسانی‌ست. مکی می‌گوید: «انسان‌هایی که ارزش‌هایی را از دست می‌دهند، همه چیز خود را از دست می‌دهند. این ارزش‌ها می‌توانند برای آدم‌های ایرانی باشند یا انسان‌های آمریکایی، اروپایی یا بنگلادشی و پاکستانی. نمایش کمدی‌ست؛ اما با رگه‌هایی از تاتر پوچی مردم را می خنداند. به همین جهت، خیلی از فرانسوی‌ها برای دومین بار به دیدن این نمایش می‌روند.

ابراهیم مکی درباره‌ی تاتر امروز ایران در خارج از کشور می‌گوید: «پیشرفت ها امیدوارکننده است. قدیمی‌ها همچنان کار می‌کنند و یک گروه جوان هم پدید آمده است که هم در فرانسه و هم در کشورهای دیگر درخشیده‌اند. در صورتی‌که کار تاتر در این کشورها بسیار سخت است و باید مورد حمایت سازمان‌های فرهنگی قرار گیرد».
حمید جاودان، هنرپیشه‌ی نقش اول نمایش «آدم‌ها و چیز»، یک حرفه‌ای تاتر در فرانسه است و با گروه‌های مختلف این کشور همکاری می‌کند. او در حال حاضر، برای بازی در یک سینما ـ تاتر فرانسوی به کشور اردن رفته است.

جاوردان درباره‌ی شخصیت اصلی نمایش آدم‌ها و چیز می‌گوید: «نمایش داستان یک کارتن‌خواب است که کنار خیابان، روی نیمکت خوابیده و به آدمی برخورد می‌کند که دنبال چیزی می‌گردد که نمی‌داند چیست: تراژدی روزمره‌ی آدم‌ها. رویدادهایی که همه‌ی ما تبعیدی‌ها درگیرش هستیم. بینوایانی که کشور خود را پشت سر گذاشته‌اند و برخی از آنها کنار خیابان می‌خوابند. مثل بی‌خانمان‌ها و بی‌سرپناهانی که در قلب پاریس، کنار کانال «سن مارتین» می خوابند. متأسفانه دهها جوان پناهجوی ایرانی در میان آنها هست؛ و دردناک‌تر این‌که، یکی از آنها جوان بیست‌وپنج ساله‌ای بود که در ایران دانشجو بود و در زیر یکی از چادرها جان خود را از دست داد یا کشته شد».

حمید جاودان می‌گوید این نمایش داستان غم‌انگیز و تلخ همین آدم‌هاست، اما همراه با طنز.

شاهرخ مشکین‌قلم، کارگردان نمایش، با بازی در نقش «تارتوف» مولیر، به کارگردانی خانم آرین منوشکین، مدیر تاتر آفتاب و یکی از برجسته‌ترین کارگردانان فرانسوی تاتر معاصر، شناخته شد. او در حال حاضر در «کمدی فرانسز» بازی می‌کند و در کنار آن، چند نمایش ایرانی، از جمله «زهره و منوچهر» و «کفن سیاه» را در پاریس و چند شهر دیگر اروپا، به زبان فارسی بازی و کارگردانی کرده است. وی می‌گوید: «نخستین بار که نمایش را آقای مکی به من داد، متوجه شدم که با وجود سبک پوچی نمایش، قابلیت تاتر شدن را دارد. تراژدی تلخ و روزمره‌ای از بینوایانی که کنار خیابان می‌خوابند، اما بسیاری از آنها تحصیلات عالی دارند اما اجتماع آنها را طرد کرده یا خود کناره گرفته‌اند، و من خود با خیلی از آنها روبه‌رو شده‌ام و دیدم آنها حرف های بسیاری برای گفتن دارند. در همین نمایش، می‌بینیم آنها در برابر آدم‌هایی که سر و وضع آراسته‌ای دارند، اما نه زندگی درستی می‌کنند نه زناشویی متعادلی دارند، چگونه رفتار می‌کنند. و اندرزهای خوبی هم می‌دهند. در حقیقت، باید جای آنها با هم عوض شود».

حرف آخر این‌که تاتر ایران در مهاجرت، به‌سوی جهانی‌شدن گام بر می‌دارد. در فرانسه، چهره‌هایی چون ابراهیم مکی، کاظم شهریاری، صدرالدین زاهد، حمید جاودان، حمید دانشور، محسن یلفانی، دریا دادور و... در راه جهانی کردن تاتر ایران سهم دارند. در آمریکا و اروپا نیز ایرانیان برجسته‌ای در زمینه‌ی تاتر جدی کار می‌کنند. تاتر ایران در مهاجرت، بال‌هایش را گشوده است. باید آن را جدی گرفت و از آن حمایت و پشتیبانی کرد.