ایران؛ روح یک جهان بی‌روح؟

بابک مینا

تصاویر از کلمات و مفاهیم می‌گریزند. باید از خود بپرسیم آیا می‌توانیم آنچه را که دیدنی است، بگوییم؟

visibilités مفهومی است که میشل فوکو برای توضیح چیزهایی آفرید که بیان‌ناپذیر و مفهوم‌ناپذیرند. مانند نقاشی، فیلم وعکس. به عبارتی دیگر این چیز‌ها تنها در قالب تصویر و امر دیدنی «قابل دیدن» هستند. بنابراین دوباره می‌پرسیم آیا آن چه را در طول این یک سال در کشورمان و به تبع آن در سراسر جهان دیده‌ایم می‌توانیم بگوییم؟

بی‌گمان می‌توان از آن سخن گفت. می‌توان با مفاهیم درباره آن‌اندیشید، اما نمی‌توان به تمامی به تسخیرش درآورد. همواره فاصله‌ای هست میان آن که می‌گوید و آن چه می‌گوید، با آن که می‌بیند و آن چه دیدنی است.

به سوی خود چیزها ـ نخستین چیزی که باید درباره جنبش سبز گفت این است که این جنبش مجموعه‌ای از فکت‌ها نیست. «در روز بیست و پنچم خرداد بیش از یک میلیون نفر در تهران در اعتراض به نتیجه انتخابات تظاهرات کردند.» این یک فکت است. اما آیا تمام حقیقت آن روز را می‌توان به این فکت فروکاست؟ آیا همه «دیدنی ها» در آن روز به این فکت محدود است؟

پدیدارشناسی دانشی است که این جا به کار می‌آید. پدیدار‌شناسی روح و معنای چیز‌ها را برای ما روشن می‌کند. چکشی که در جایی افتاده است، تنها شئ ایست بی‌معنا.

اما هنگامی که به کارش می‌گیریم تازه معنا می‌یابد. بنابراین به یمن تحلیل پدیدارشناسانه ابزار می‌توانیم حقیقت آن را بفهمیم: ابزار هستی ـ درـ دست است. (مثال مشهور‌هایدگر). جهان مجموعه‌ای از فکت‌ها نیست. باید با نگاهی درونی به چیز‌ها نگاه کرد و آن‌ها را فهمید.

«باش!» از باربارا کروگر

اگر گرما را حرکت سریع ملوکول‌ها و یا آب را اکسیژن به اضافه هیدروژن تعریف کنیم ‌اشتباه نکرده‌ایم. اما همه حقیقت گرما یا آب را نفهمیده‌ایم. ما تا گرما را تجربه نکنیم آن را نخواهیم فهمید. تا سیالیت، طراوت، شفافیت و یا رکود و کدورت آب را تجربه نکنیم، تا خود را در آب نیاندازیم و روح درآغوش کشنده‌اش را درنیابیم پدیدار آب را درنیافته‌ایم. از همین روست که آب در ادبیات نماد مادرانگی است.

آن چیزی که تظاهرات مردم را در یک سال گذشته از نمونه‌های مشابه جدا می‌کند فکت‌ها نیستند.

مردم پیش از این تظاهرات کرده‌اند، در همان مسیر‌ها ، شعار داده‌اند، با هم صحبت کرده‌اند ، خندیده‌اند، خسته شده‌اند و دوباره شعار داده‌اند.

اگر از منظر فکت‌ها بنگریم فرقی میان این تظاهرات با آن یکی نیست. تنها هنگامی این تفاوت معلوم می‌شود که روح تظاهرات مشخص شود. به خود کلمه تظاهرات دقت کنید.

ما در تظاهرات چه چیزی را «ظاهر» می‌کنیم؟ ما خود را ظاهر می‌کنیم. مردم خود را ظاهر می‌کنند. مگر مردم پنهان هستند؟ ما هر روز در شهر مردم را می‌بینیم، اما آن چه ما می‌بینیم مردمی هستند «در آن جا». در بیرون. توده‌ای بی‌معنا و بی‌شکل.

اما در تظاهرات است که حقیقاتا مردم ظاهر می‌شوند. به زبان‌ هایدگری مردم از خود «کشف حجاب» می‌کنند. مردم علیه شئ سازی نظامندی که بر آنان تحمیل می‌شود شورش می‌کنند.

معلمی را در نظر بگیرید که هر روز در ساعتی مشخص باید از خواب برخیزید و مسیری تکراری را طی کند و در ملالی بی‌پایان به دانش آموزان‌اش درس بدهد. درس‌هایی که اغلب تکراری هستند. این چرخه ملال از او، از تمام انسانیت نوشونده‌اش، تنها پیچ و مهره‌ای می‌سازد در اختیار نظام.

افراطی ترین نمونه را به خاطر آورید: ژوزف. ک در رمان محاکمه. او دیگر به واقع انسان نیست چرا که روح انسانی‌اش، تمام گشودگی و نو شوندگی وجود او در دستگاه قضایی مرموز، عجیب، و بی‌سر و ته نابود شده است. او تنها «چیزی» است درون نظام.

اگر برای کافکا و دوستانش این نوشته ها، داستان‌هایی خنده دار بود که در جمع می‌خواند، برای بسیاری از مردم در قرن بیستم و حتی متاسفانه تا امروز واقعیاتی بسیار جدی است. ما چند بار در تهران تجربه‌ای کافکایی داشته‌ایم؟ آیا کل سیستم قضایی ایران و یا تمام بوروکراسی ایرانی نظامی کافکایی نیست؟ نظام کافکایی جایی است که انسان در آن تبدیل به فکت می‌شود.

هنگامی که انقلاب فرانسه پس از پیروزی آن فجایع را به بار آورد، کانت فیلسوف روشنگری و عقل از خود پرسید: اگر انقلاب‌ها برای پیروزی عقل و صلح نیستند پس «به چه چیز می‌توانم امید ببندم؟»

روح جنبش سبز یعنی شورش علیه همین نظام کافکایی، علیه همین فکت شدگی نظامند. این‌جا است که مردم خود را ظاهر می‌کنند، از خود حجاب بر می‌گیرند و خود را آن چنانی که هست نشان می‌دهند.

جمله‌هایی نظیر: جنبش محصول طبقه متوسط است، اصلاح طلبان نقشی اساسی در به ثمر رسیدن جنبش داشته‌اند، این جنبش در ادامه جنبش زنان و دیگر جنبش‌های اجتماعی است. همه فکت‌هایی هستند که باید از آن‌ها عبور کرد. بحث بر سر درستی یا نادرستی این فکت‌ها نیست. بحث این است که فکت‌ها نمی‌توانند روح جنبش را نشان دهند.

زیبایی‌شناسی اعتراض ـ اما این روح را چگونه می‌توان دریافت؟ یک راه، تجربه درونی است. تجربه‌ای که از طریق تصایر می‌تواند برای هر کسی ـ حتی اگر در خیابان‌های تهران نباشد ـ قابل فهم باشد.

فیلم مستند «زیبایی‌شناسی اعتراض» را که چندی پیش از بی‌بی سی پخش شد، می‌توان از این منظر دید. آن چه در این فیلم حائز اهمیت است توجه‌ای است که به تصاویر، نوع دیدن و نگاه کردن کرده است.

در فیلم البته تحلیل و فکت هم هست. اما مثل هر فیلم خوبی همه چیز به فکت و گفتار فرو کاسته نمی‌شود. فیلم ابتدا با یکی از ویدئو‌های غیر حرفه‌ای شروع می‌شود که مردم در جریان تظاهرات گرفته‌اند: مردی با دست خالی می‌دود.

تلاش راوی برای معنا دادن به دست خالی چیزی نیست جز فهم روح جنبش. راوی به درستی تاکید می‌کند که این فیلم‌های غیر حرفه‌ای به مراتب بیشتر از فیلم‌های حرفه‌ای تجربه درونی، اظطراب‌ها و کشمکش‌های آن روز‌ها را نشان می‌دهد.

فیلم دو تصویر را در برابر هم می‌گذارد: تصویری که فیلم‌برداران حرفه‌ای از سخنرانی رهبر انقلاب برداشته‌اند با تصاویری که فردی غیر حرفه‌ای از درون کشمکش‌های خیابانی برداشته.

اولی تمام حرفه‌ای‌گری را به کار گرفته تا به ما «خبر» دهد. تصاویر تنها در خدمت فکت‌ها هستند.

دومی اما تجربه‌ای گنگ، سرخوش، سردرگم، ترس خورده، رها، پر شکوه و امیدوار را نشان می‌دهد. در فیلم زیبایی‌شناسی اعتراض این ویدئو‌های غیرحرفه‌ای و تصاویر دیگر از جنبش سبز، بازسازی می‌شوند.

راوی درباره آن‌ها صحبت می‌کند. اما گویی راوی می‌داند تصاویر از کلمات می‌گریزند. او گاهی ساکت می‌شود و تصایر خود حرف می‌زنند. این تنش میان کلمه ـ تصویر تا پایان حفظ می‌شود.

یک راه برای فهم روح این جنبش همین تصاویر هستند. فیلم زیبایی‌شناسی اعتراض تنها روایتی از «تصویر جنبش سبز» بود. روایت‌های دیگر هم ممکن است. ما باید مدام به این تصاویر رجوع کنیم و آنها را دوباره روایت کنیم. این گونه خواهیم توانست روح جنبش را درک کنیم.

ایران روح یک جهان بی‌روح؟ ـ گفته‌اند که جنبش سبز بازگشت به میراث انقلاب بوده است. اما آیا این حرف درست است؟ ما به آن میراث بازگشته‌ایم؟ و اگر بازگشته‌ایم دقیقا به چه بازگشته‌ایم؟ به خشونت؟ به اسلام‌خواهی توده‌ایی؟

به کسانی که‌اندکی پیش از پیروزی به روسپیخانه‌ای می‌ریزند و فاحشه‌ای را آتش می‌زنند و صدای فریاد آیت الله طالقانی را هم بلند می‌کنند؟ یا به آن بلاهت عظیم که نامش را مارکسیسم ـ لنینیسم گذاشته بودند؟

آنان که سرخوش بودند که «منطق تاریخ» با ماست و اکنون فوریه است و تزار فرار کرده و کرنسکی (مهدی بازرگان) بر سرکار است و فقط کافی است کمی صبر کنیم تا اکتبر شود و موتور تاریخ خود به خود ما را پرتاب می‌کند بر صفحه قدرت. ما به چه چیزی بازگشته‌ایم؟

اگر انقلاب پنجاه و هفت را هم به مجموعه‌ای از فکت‌ها، این یا آن اتفاق تاریخی فرو بکاهیم باید بگویم چیزی بازگشت‌پذیر در آن نیست. واقعیت آن انقلاب دیگر قابل دفاع نیست.

اما آن‌چه می‌توان به آن بازگشت روح پنجاه و هفت است و آن تجلی اراده عمومی است.

هنگامی که انقلاب فرانسه پس از پیروزی آن فجایع را به بار آورد، کانت فیلسوف روشنگری و عقل از خود پرسید: اگر انقلاب‌ها برای پیروزی عقل و صلح نیستند پس «به چه چیز می‌توانم امید ببندم؟»

اگر ارده عمومی مردم تنها در جهت تخریب و کشتار است پس باید از انقلاب روی‌گردان شد؟ دیگر چه چیزی، چه عاملی در تاریخ هست که ما را به آینده بشریت امیدوار کند؟

کانت پاسخ می‌دهد خواست خیر و آزادی. اگر چه در انقلاب فرانسه این خواست به عکس خویش بدل شد اما ما هم‌چنان می‌توانیم به آن روح اولیه وفادار باشیم. همین که آدمیان در طلب خیر هستند و نه شر ـ حتی اگر پیامدش همان شر باشد ـ ما را امیدوار می‌کند.

در این جا کانت، ستاینده بزرگ روسو، ‌ایده محبوب‌اش را تکرار می‌کرد که: اراده عمومی رو به سوی خیر دارد.

کانت در متنی مشهور به نام «روشنگری چیست؟» روشنگری را به در آمدن از صغارتی می‌داند که گناهش به گردن خود او ست.

فوکو، ستایشگر شگفت‌انگیز انقلاب ایران، در متن مشهوری درباره مقاله کانت نوشته با تکرار سخن او تعهدش را به سنت روشنگری اعلام می‌کند.

متن فوکو درست در زمانی نوشته شده است که انقلاب ایران به بن‌بست رسیده و خشونت‌ها‌ آشکار شده است.

او در آن هنگام از هر سو تحت فشار بود. کسی نبود که نیش و کنایه‌ای نثار فیلسوف شکاک که ناگهان با انقلابی مذهبی به هیجان آمده است، نکند.

از طرف دیگر او در آن زمان به عنوان «فیلسوف ضدعقل» مورد انتقاد بود. فوکو در این متن به شیوه خود نوعی «خود آئینی» و تلاش برای آزادی را می‌پذیرد و آن را دستاورد روشنگری اعلام می‌کند.

و این روح انقلاب فرانسه هم بوده است. روح همبستگی برای رهایی.

و هم‌چنین روح انقلاب ایران: مردمی که می‌خواستند خود را از قید استبداد رها سازند. اما تاریخ نشان داده است که این فرایند رهاسازی یک دست نیست.

رهاسازی می‌تواند به ضد خود بدل شود. اما خیال اولیه و جمعی مردم در پنجاه و هفت همین تلاش برای خودآئینی بوده است، تلاش برای رهایی از صغارت.

جنبش سبز به این روح بازگشته است و نه به این یا آن فکت تاریخی. و تنها این روح است که همواره و همیشه قابل دفاع است. امروز درک ما از مفهوم آزادی بسیار پیشرفته‌تر و درست‌تر از پنجاه و هفت است. اما درخواست رها شدن با سال پنجاه و هفت، با انقلاب مشروطه و با همه جنبش‌های رهایی‌بخش مشترکیم.

تصویری هست از راهپیمایی روز بیست و پنج خرداد. دو عکس کنار هم چسبیده است. یکی مربوط به تظاهرات بزرگ تاسوعا و عاشورا در سال پنجاه و هفت و یکی مربوط به تظاهرات روز بیست و پنج خرداد. همان مسیر و همان جا. این مهمترین نشانه برای بازگشت روح پنجاه و هفت است.