موريس ژار و موسيقی فيلم‌های ديويد لين

از «اينجا» بشنويد.

بدون ترديد موريس ژار يکی از بزرگ‌ترين آهنگسازان فيلم است. کسی که موسيقی فيلم‌هايی چون لورنس عربستان، دکتر ژيواگو، گذرگاهی به هند، محمد رسول‌الله، انجمن شاعران مرده، و دختر رايان را ساخته است. آهنگسازی که مهارت خود را در ساختن موسيقی برای فيلم‌های عظيم حماسی و داستان‌های دراماتيک پرقدرتی مثل "اسب کهر را بنگر" و "شاهد" نشان داده است.

موريس ژار

موريس ژار در سال 1924 در فرانسه به دنيا آمد و در کنسرواتوار پاريس درس خواند. در دهه‌ی پنجاه به عنوان کارگردان وارد تئاتر ملی مردمی فرانسه شد اما بعد کارگردانی تئاتر را رها کرد و به نوشتن موسيقی برای فيلم پرداخت. ژار برای فيلم‌های بسياری از فيلمسازان برجسته‌ی هنری اروپا از جمله ژرژ فرانژو، ژان کوکتو، و لوکينو ويسکونتی موسيقی ساخته است. وی قبل از اينکه وارد سينمای هاليوود شود برای چهل فيلم سينمايی موسيقی ساخت. کارهای ژار آنقدر گسترده و متنوع است که در يک برنامه نمی‌توان به همه‌ی آنها پرداخت. از اين رو در اين قسمت تنها به همکاری او با ديويد لين، کارگردان بزرگ انگليسی، و موسيقی فيلم‌های عظيمی چون لورنس عربستان، دکتر ژيواگو، دختر رايان، و گذرگاهی به هند خواهم پرداخت.

کارهای موريس ژار بيشتر برای ارکسترهای بزرگ سمفونيک نوشته شده اما وی در دهه‌ی هشتاد به موسيقی الکترونيک نيز روی آورد. برخی از منتقدان آثار او، چرخش او به سمت موسيقی الکترونيک را ناشی از الزامات عملی اين کار می‌دانند تا انگيزه‌های زيبايی‌شناسانه. ادعايی که ژار به شدت آن را رد می‌کند.

پوتسر فيلم لورنس عربستان

لورنس عربستان

لورنس عربستان محصول 1962 را شاهکار ديويد لين خوانده‌اند. فيلمی حماسی، عظيم، و پرخرج که با شرکت تعدادی از بزرگ‌ترين بازيگران سينما يعنی عمر شريف، پيتر اوتول، آنتونی کوئين، و آرتور کندی ساخته شد و جوايز اسکار متعددی از جمله جايزه‌ی بهترين فيلم، بهترين کارگردانی، بهترين مونتاژ، بهترين فيلمبرداری، و بهترين موسيقی فيلم را به دست آورد.

لورنس عربستان را رابرت بولت، فيلمنامه‌نويس و نمايشنامه‌نويس سرشناس انگليسی، به همراه مايکل ويلسن بر اساس زندگی تی‌ای‌لورنس، افسر ماجراجوی انگليسی، نوشت. کسی که در زمان جنگ جهانی اول به عربستان می‌رود و در جنگ بين ارتش ترکيه و قبايل عرب، در کنار عرب‌ها می‌جنگد. فيلمی کاملاً مردانه بدون حتی يک بازيگر زن در نقش اصلی.

فيلمبرداری فردی يانگ با دوربين سوپرپاناويژن هفتاد ميلی‌متری از صحراهای مراکش و اردن خيره‌کننده و جزء زيباترين تصاويری است که تا کنون از صحرا و بيابان در سينما ارائه شده است. به علاوه شيوه‌ی کارگردانی ديويد لين و مونتاژ فيلم نيز از جمله درس‌های آموزش فيلمسازی و کارگردانی برای دانشجويان سينماست.

ابتدا قرار نبود که موريس ژار موسيقی اين فيلم را بسازد. آهنگسازانی چون مالکوم آرنولد، ويليام والتون، بنجامين بريتن، و آرام خاچاطوريان برای اين کار دعوت شدند. ديويد لين از موريس ژار نيز خواست که فقط برای قسمت‌هايی از فيلم موسيقی بنويسد. ژار نيز در فرصت اندکی که در اختيار داشت موسيقی کل فيلم را در ظرف 4 هفته نوشت که مورد پسند لين قرار گرفت. ژار خود می‌گويد در طول اين مدت شب‌ها فقط دو تا سه ساعت می‌خوابيده است. با اين حال به‌رغم زمان اندک و فشردگی کار، او موفق شد موسيقی زيبايی برای اين فيلم بنويسد. فيلم با اورتوری شروع می‌شود که حاوی تمام تم‌های اصلی فيلم است؛ موسيقی ضربی و حماسی و وحشی عربی، تم تغزلی لورنس، و تم نظامی و مارش‌گونه‌ی صدای تفنگ‌ها.

پوستر فيلم دکتر ژيواگو

دکتر ژيواگو

بعد از موفقيت فيلم لارنس عربستان، ديويد لين می‌خواست يک فيلم عاشقانه رمانتيک بسازد. از اين رو سراغ رمان عاشقانه و پرماجرای دکتر ژيواگو، نوشته‌ی بوريس پاسترناک نويسنده‌ی روسی، رفت که انتشار آن در روسيه‌ی سوسياليستی ممنوع شده بود. ماجرای عشق دکتر يوری ژيواگو به زنی به نام لاريسا يا لارا که در يک بستر تاريخی روی می‌دهد و با بسياری از حوادث مهم تاريخی روسيه مثل انقلاب 1905، جنگ جهانی اول، انقلاب اکتبر روسيه، و جنگ‌های داخلی اين کشور گره خورده است. فيلمنامه‌ی آن را نيز رابرت بولت فيلمنامه‌نويس هميشگی ديويد لين نوشت که اقتباسی نسبتاً وفادارانه از رمان پاسترناک بود. با اين حال برخی از منتقدان فيلم، کوتاه کردن صحنه‌های جنگ جهانی اول و صحنه‌های مربوط به همکاری دکتر ژيواگو با پارتيزان‌های مخالف انقلاب روسيه را نقطه ضعف اساسی فيلم دانسته‌اند.

دکتر ژيواگو با بازی عمرشريف، جولی کريستی، والگ گينس داستانی از عشق‌ها و خيانت‌ها بود که موسيقی ژار عمق عاطفی و دراماتيک بيشتری به آن بخشيد. فيلمی که به‌رغم موفقيت جهانی آن همانند کتاب پاسترناک در روسيه توقيف شد و تا سال 1994 امکان نمايش نيافت. تمام صحنه‌های فيلم به جای روسيه در اسپانيا و کانادا فيلمبرداری شد. موريس ژار موسيقی آن را با الهام از تم‌های موسيقی روسی ساخت. و سازهای ارکسترال را با مجموعه‌ی متنوعی از سازهای بومی و اگزوتيک روسی ترکيب کرد. تم لارا که بر اساس شخصيت لارا ساخته شده يکی از محبوب‌ترين تم‌های عاشقانه‌ی سينماست.

پوستر فيلم دختر رايان

دختر رايان

دختر رايان فيلمنامه‌ی ارژينالی بود که رابرت بولت در سال 1970 اختصاصاً آن را برای ديويد لين نوشت. اما شباهت‌های آن به مادام بواری گوستاوفلوبر انکارناپذير بود.
داستان دختری ايرلندی که در زمان جنگ جهانی اول به‌رغم مخالفت ناسيوناليست‌های افراطی با يک افسر انگليسی ارتباط برقرار می‌کند. ارتباط رزی با افسر جوان انگليسی نه تنها يک رسوايی خانوادگی و خيانت در زندگی زناشويی است بلکه خيانت به ارزش‌های ملی ايرلندی است.

به‌رغم کارگردانی استادانه و فيلمبرداری درخشان فيلم، بسياری از منتقدان به خاطر شخصيت‌پردازی آن را کوبيدند. مخالفت منتقدان، ديويد لين را دلگير و سرخورده کرد و باعث شد که به مدت ده سال از سينما کناره‌گيری کند.

ديويد لين در حال کارگردانی "دختر رايان"

دختر رايان سومين همکاری موريس ژار با ديويد لين بود. برخلاف دکتر ژيواگو که ژار در آن از تم‌های محلی روسی استفاده کرده بود، در اين فيلم هيچ نشانی از موسيقی بومی ايرلندی نيست چرا که ديويد لين از ژار خواست که اصلاً از موسيقی ايرلندی استفاده نکند چون به‌شدت از اين نوع موسيقی متنفر بود. با اين حال موسيقی دختر رايان يک امبيانس فولکلوريک دارد و حاوی برخی عناصر کلتيک است. خصوصاً قسمت‌هايی که برای هارپ نوشته شده.

سوئيت دختر رايان با يک وارياسيون نرم و آرام بر اساس تم رزی شروع می‌شود و با نوای فلوت آلتو و نواختن تند ويولن‌ها ادامه می‌يابد که صحنه‌های قدم زدن رزی را در ساحل با همسر و بعد با معشوق‌اش توصيف می‌کند. تم آواز شورشيان ايرلندی نيز بسيار شنيدنی است.

گذرگاهی به هند

گذرگاهی به هند آخرين فيلم ديويد لين و به‌تبع آخرين همکاری او با موريس ژار در سينماست. بعد از انتقادات شديدی که به ديويد لين برای ساختن فيلم دختر رايان شد وی از دنيای فيلمسازی کناره گرفت. اما بعد ريچارد گودوين و لرد باربورن به سراغ او آمدند تا فيلم گذرگاهی به هند را بر اساس رمان ای‌ام فورستر بسازد. داستان يک زن انگليسی ساده‌لوح که ادعا می‌کند در هندوستان به وسيله‌ی يک پزشک محلی مورد تجاوز واقع شده.

ديويد لين برای موسيقی اين فيلم نيز مخالف استفاده از موسيقی بومی بود و از ژار خواست تا حد ممکن از تم‌های هندی استفاده نکند چرا که او نمی‌خواست تهيه‌کنندگان انگليسی را با موسيقی بومی و اگزوتيک بيازارد. برای نوشتن موسيقی اين فيلم، موريس ژار درباره‌ی موسيقی رقص بريتانيايی آن دوره خيلی تحقيق کرد. نتيجه‌ی اين تحقيقات، قطعه‌ی زيبايی شد با عنوان تم آدلا که يکی از تم‌های مورد علاقه‌ی موريس ژار است.