«دریاچه‌ها را می‌خشکانیم که مصنوعی بسازیم»

مینو صابری

احداث دریاچه‌ی مصنوعی چیتگر در شمال غرب تهران، طرحی که با اعتراض‌های گسترده‌ی متخصصان محیط زیست روبه‌رو است به انجام می‌رسد.

فاطمه ظفرنژاد، نزدیک به ربع قرن در بخش آب وزارت نیرو مشغول به کار بوده است و از او مقالات بی‌شماری منتشر شده و کتاب «رودهای خاموش» از جمله آثاری است که ترجمه کرده است.

فاطمه ظفرنژاد

اخیرآ کلنگ احداث دریاچه‌ی چیتگر در تهران زده شده و همین موضوع باعث شده است که بسیاری از متخصصین و کارشناسان محیط زیست با اجرای این طرح مخالفت کنند. آیا شما با احداث این دریاچه موافق هستید یا مخالف؟

اساسآ وقتی قرار است طرحی مطرح شود باید مطالعات و بررسی‌های نیازسنجی و مطالعاتی درباره‌ی آن طرح انجام شود تا ببینیم آیا نیاز حقیقی به اجرای این طرح داریم؟ یا اینکه این نیاز چقدر با همین یک شیوه‌ای که ما مطرح می‌کنیم قابل برآورده شدن است؟ آیا گزینه‌های دیگری هم هست که ما بتوانیم با بهره‌برداری از آنها به هدفمان برسیم و آن را با هزینه‌های کمتر و اثرات محیطی کمتری انجام دهیم؟

قرار است این دریاچه‌ی مصنوعی در شمال غرب تهران، از آب رودخانه‌ی «کن» پر شود. اینکه آبخیز «کن» این میزان آب را دارد یا نه خودش جای سئوال دارد. اگر قرار است ارتفاع دریاچه ۴ متر باشد، برای آبگیری این دریاچه دست کم به ۸ تا ۱۰ میلیون متر مکعب آب نیاز هست؛ به اضافه‌ی سالانه حدود ۵ تا ۶ میلیون متر مکعب آبی که تبخیر خواهد شد که جمع این دو حدود ۱۵ میلیون متر مکعب می‌شود. به نظر نمی‌رسد در آن منطقه چنین حجم آبی داشته باشیم.

بسیاری از اطلاعاتی که مشاوران یا شرکتها تهیه می‌کنند نیاز به راستی‌آزمایی دارد؛ چون در طرح‌های زیادی دیده شده که این اطلاعات تا حدودی جانبدارانه تهیه می‌شود و در اختیار تصمیم گیرنده‌ها گذاشته می‌شود.

این جانبداری برای این است که طرح حتمآ به سمت احداث برود. بنابراین کسانی که مطالعاتی انجام می‌دهند، یا مشاور طرح هستند، یا انجام‌دهنده، ناظر، تائیدکننده و تصویب کننده‌ی آن طرح هستند ممکن است با مسئله به گونه‌ای جانبدارانه برخورد کنند.

دریاچه‌سازی در ایران درست نیست! دریاچه‌های طبیعی‌مان را می‌خشکانیم و می‌خواهیم دریاچه‌هایی به شکل مصنوعی درست کنیم که کاملآ به شکل ناپایدار آب را تبخیر می‌کند.

آیا شما فقط به دلیل کمبود آب با اجرای این طرح مخالف هستید یا دلایل زیست محیطی دیگری نیز دارید؟

آب یکی از حیاتی‌ترین منابع کشور ما است! در کشور ما منابع آب محدود است و باید خیلی ژرف‌اندیشانه‌تر از منابع بهره‌برداری شود.

گذشتگان ما، پدران ما آموختند که ذخیره‌ی آب در یک محل با توجه به اقلیم ایران که در برخی نواحی تا ۴ الی ۵ متر آب تبخیر می‌شود، درست نیست. چون مقادیر زیادی آب تجدیدپذیر محدود کشور را از دستشان خارج می‌کنند.

ایرانیان قدیم، پدران ما، مبتکر اندیشمندانه‌ترین روش‌های بهره‌برداری از منابع آب بودند؛ بدون اینکه آب تبخیر شود. نمونه‌اش قنات‌های ایران هستند که واقعآ شگفت‌انگیز هستند. از این نظر که روش و فناوری‌ای در آنها به کار گرفته شده تا آب در دسترس قرار بگیرد و به گونه‌ای استفاده شود که نرخ پایداری سفره‌ها از آن تجاوز نکند و سفره‌ها هم‌چنان پایدار باقی بمانند.

شاید حدود شش هزارسال پیش کشاورزی در همین سرزمین کشف و به دنیا آموخته شد. روش‌های بسیار مهم بهره‌برداری از آب، برای اولین بار در ایران کشف شد. مثلآ قنات و یا حتی روش گردآوری آب باران که امروزه خیلی درباره‌ی آن در ایران حرف می‌زنند، در طی دوران تاریخ شناخته شدند و مورد استفاده قرار گرفتند.

به این دلایل بوده که ما امروز می‌توانیم در این سرزمین زندگی کنیم. اگر گذشتگان ما هم به شیوه‌ی کنونی ما هرگونه که می‌توانستند از منابع استفاده می‌کردند و به فرزندان و نسل‌های بعدی فکر نمی‌کردند، ما امروز نمی‌توانستیم در این سرزمین زندگی کنیم. ما هم موظف هستیم این سرزمین را به گونه‌ای حفظ کنیم تا نسل‌های بعدی ما هم بتوانند در درازمدت و به شکل پایدار در این منطقه زندگی کنند. باید جنگل‌ها وجود داشته باشند. منابع آب حفظ شوند. پیکره‌های آبی حفظ شوند و دریاچه‌ها و رودخانه‌های ما از بین نروند تا بتوانیم یک محیط زیست سالم و پایدار داشته باشیم.

ایده‌ی احداث این دریاچه از کجا آمد؟

من استناد می‌کنم به مقاله‌هایی که نوشته شده است و گویا برمی‌گردد به دهه‌ی ۴۰ که آن زمان طرح اجرا نشد. طی سال‌ها هر از چندی طرح‌ها را نگاهی می‌کنند و نظر می‌دهند که اجرا شود یا نه.

این طرح به نظر من یک طرح فانتزی است که اجرای آن یا عدم اجرای آن شاید برای اقتصاد مملکت اثر زیادی نداشته باشد. در بهبود شرایط تنفسی در هوای تهران اثر مثبت که ندارد بار منفی هم دارد. حالا اگر همان مکان به جنگل تبدیل می‌شد می‌توانیم بگوییم که کمکی به پاک شدن هوای تهران می‌کرد. ممکن است اجرای این طرح جذب گردشگر کند، اما تهران به اندازه‌ی کافی گردشگر و جمعیت مهاجر دارد.

برخی از مخالفین این طرح معتقدند که اصولآ مکانی که برای دریاچه در نظر گرفته شده مکان مناسبی نیست. یعنی احداث دریاچه تقریبآ در جوار کوه صحیح نیست. نظر شما در این زمینه چیست؟

هرگونه دستکاری‌ای که می‌خواهیم در طبیعت داشته باشیم باید یک دلیل عمیق و ژرف برای آن کار داشته باشیم! مثلآ این کار را به این دلایل می‌کنیم چون پیشبینی می‌کنیم که این اتفاق در این آبخیز، در این کوهستان و در این شرایط می‌افتد و در آینده به فلان نقطه منتهی می‌شود؟ دریاچه را برای چه احداث می‌کنیم؟ آیا می‌شود شکل دیگری هم داشته باشد یا این که نه همان طرح دهه‌ی ۴۰ باید اجرا شود؟ آیا اصلآ این کار لازم است؟ اگر لازم است آیا می‌شود آن را به شکل دیگری تغییر داد که اثر کمتری بر آبخیز و بر محیط زیست بسیار شکننده‌ی تهران بگذارد؟

واقعآ محیط زیست تهران آنقدر شکننده است که دیگر تنفس در هوای تهران بسیار خطرناک و مشکل شده است.